Gaii Iulii Cesaris dictatoris exordia, ut pleraque mortalium, fragilia, progressus magnifici, finis preceps. Adolescens haud sane dives fuit, quamvis nobilissima de stirpe; siquidem ab ipso romane urbis initio et ante urbem conditam preclarum nomen Iulie gentis invenio. Accessit ad domesticam difficultatem intempestiva mors patris, qui, illo annum etatis sextumdecimum agente, obiit. Cuius aliquando de nomine a me ipso et ab aliis dubitatum memini, creditumque quod, ut sol stellas, sic paternum nomen filii claritas obscurasset. Legendo tamen comperi, quod nescientibus prodo, patrem huius Lucium Iulium Cesarem fuisse. Sed ut revertar ad filium, accessit et quartana febris, iners tedium longeque molestie, et omni febre periculosius Sulle odium dictatoris; qui civili bello victor, tam crudelis vir, tam potens, iam tum Cesarem inter adversarios numerabat, et de illo loquens sepe his verbis et Pompeium et nobiles admonebat: Male precinctum puerum cavete. Etsi enim Cesar circa ornatum corporis multus esset, fluxe tamen cingebatur, mos illa etate reprehensibilis; unde est illud Ciceronis, a quo dum post bellum civile quereretur, ut quid ita in electione deerrasset Pompeium Cesari preferendo: Precinctura, inquit, me decepit. His simul ille vexatus incommodis pene quotidie latibula permutabat, seque nonnumquam ab inquisitoribus pecunia redimebat, futurus regum dominus ac regnorum; et tam diu hoc in statu fuit, donec Marcus Emilius et Aurelius Cotta, viri nobilissimi et affines eius, Sulle vero amicissimi, simulque Vestales virgines, quarum summa tunc erat auctoritas, multis ac validis precibus sibi veniam quesierunt. Ubi illud memorabile, quod, quum Sulla diutius obstitisset, neque ullus precandi modus esset, victus ad ultimum exclamavit, vel divino instinctu vel humana tantummodo coniectura: Et vincite, ait, atque habetote hoc vobis cunctisque nobilibus damnosum donum. Predico autem vobis, quoniam hic, quem enixe adeo salvum vultis, optimatium partibus, quas vos mecum defendistis, quandoque erit excidio; Cesari enim multi insunt Marii. Hec sane inimiciora viri huius his fortasse profuerint, qui laboriosam adolescentiam degunt, ne desperent vigilando ac nitendo ad altiora conscendere, dum virum principem tantis obsessum difficultatibus prima audiunt etate. Militavit adolescens in Asia Greciaque et Cilicia fama nunc clara, nunc obscura; audita autem Sulle morte, rerum novandarum spe trahente, Romam rediit; sed civili motu preter spem compresso, ne nichil ageret, Cornelium Dolabellam, consularem virum ac triumphalem, repetundarum accusavit. Quo iudicio magnam sibi famam eloquentie, sed et multum quesivit invidie. Quam ut leniret absentia, absoluto reo rebusqe undique citra vota fluentibus, in insulam Rhodum se conferre disposuit, simul ut otio operam daret ac literis apud Apollonium Milonem, clarissimum tunc facundie preceptorem, sub quo Cicero ipse, romane princeps eloquentie, didicisse creditur. Sed dum eo navigat, a piratis captus, familiaribus omnibus preter tres remissis ad redemptionis sue pecuniam procurandam, mansit cum predonibus dies circiter quadraginta, non sine tristitia et indignatione gravissima. Quumque illi eum ex convictu familiaritate orta percunctarentur quid eis, si in potestate sua essent, faceret, respondebat iocanti similis se illos crucibus affixurum; idque ita fore iureiurando tacito confirmabat. Quum vero, comitibus ac servis Roma redeuntibus et quinquaginta talentis pro eius pretio persolutis, libertati redditus fuisset, classe illico conquisita, illos attigit apprehenditque. In quibus iam tum secuture lenitatis et clementie gustum dedit. Nam quum et sontes plectere et iuramentum servare fixum esset, modum excogitavit, quo utrumque leviore supplicio compleretur. Itaque iugulari illos primum, post exanimes crucibus iussit affigi. Nec per otium tamen res publicas neglexit. Mithridate enim Asiam infestante, in continentem transgressus, congregatis auxiliis, et prefectum regis Asia pepulit, et provinciam conservavit.

His exactis, Romam rediit, primusque illi honos fuit tribunatus militum; in quo quidem imminutam a Sulla tribuniciam potestatem restituere summo studio nisus est. Inde questor ulteriorem sortitus Hispaniam, apud Gades in templo Herculis forte Alexandri Macedonis contemplatus imaginem, vehementer indoluit, quod, quum etate illa, quam ipse tunc ageret, Alexander in fines terre famam sui nominis extendisset, a se nil adhuc dignum gloria gestum esset. Missionem igitur a senatu petiit, cupiens esse ubi maioris fame materiam inveniret. Romam reversus fedo illico turbatus est somnio; visus sibi dormiens cum matre concumbere. Est hec quidem una miseriarum humanarum, ut, quamvis verum sit quod ait Cicero, quodque de Homero scribit Ennius, plerumque ea videre dormientes, de quibus sepissime vigilantes sint soliti cogitare et loqui; tamen illud quoque verissimum, solere se quieti hominum ingerere visiones tam fedas ac turbidas a somniante anima peregrinas, ut, quod numquam vigilantes cogitarent, et quod potiusquam facerent, mori optarent, consopiti facere videantur. Reiecta ad coniectores visione, illi, quorum vafrum fallaxque est artificium, estimatis, credo, viri moribus ac natura, consentanea interpretatione magnalia terrarumque orbis imperium significari somnio dixerunt, quod ea scilicet, quam sibi subditam habuisset, nil esset aliud, quam terra parens publica. Sic, ut perhibent, ad amplissimam spem incitaverunt. Quod ego potius narro, quia sic ab aliis scriptum scio, quam quod verum credam, virum tanti animi tanteque prudentie ad immensam spem somnio inani et nocturno phantasmate, aut omnino circulatorum fallaciunculis incitatum; ad quam implendam quanta fortuna, quanto ingenio, quantis bellicis artibus quantisque laboribus, quantis denique rebus aliis opus fuisse, quam somnio, quis non videt? Dehinc edilis factus est; quo tempore in suspicionem magnam venit. Non semel modo, sed pluries conspirasse creditur cum viris insignibus, ut totum statum reipublice perturbaret, sed nunc seu penitentia seu metu, nunc morte conspiratorum effectu consilium caruisse. In ea edilitate multa fecit ac magnifica ad ornatum urbis, quorum omnium ipse solus, excluso collega, populi gratiam consecutus, speransque nil sibi negatum iri tentavit extra ordinem Egyptum provinciam adipisci, quod Alexandrini regem suum solio deiecissent, sed ab optimatibus impeditus, ut, quo poterat modo, se de illis vindicaret, in illorum contemptum Gaii Marii, novi hominis, trophea de Iugurtha scilicet et Cimbris ac Theutonis, que Sulla hostili superbia everterat, reparavit. Idemque dum questionem de sicariis exerceret, eos, qui proscriptione sullana, relatis capitibus civium romanorum, ex erario pecunias accepissent, quamvis legi Cornelie tunc exemptos, pro sicariis duxit. Quod etsi adversariorum odio faceret, in se tamen iuste quidem, ut arbitror, faciebat: non enim potest nature legem lex humana convellere. Perdita spe Egypti, pontificatum maximum petiit, non absque fluxu munerum ingenti: ita iam tunc ambitio romanam urbem invaserat, ut pontificatus pecunia vendebantur, minus malum, quod deorum erant. Qua in re non ipse sibi sufficiens alienum immodicum aes contraxit; quod deinde secum estimans, dum in campum candidatus mane descenderet, matri se deosculanti: Domum, inquit, nisi pontifex non revertar. Reversus est autem pontifex, duobus preclarissimis competitoribus superatis, etate licet ac dignitate prestantibus. Inde pretor factus est. Quo tempore quum Catiline coniuratio erupisset, et complices scelerum tenerentur, universo senatu supremum in eos supplicium decernente, solus est ausus suadere non morte illos affici expediens esse, sed, publicatis bonis, per custodias municipiorum dividi ac servari; persuasissetque fortassis (tantum omnibus terroris incusserat invidieque eis in posterum imminentis, si tales cives contra legem Porciam interemissent), ut Decimus Silanus, consul designatus, sententiam suam, quam mutare pudor prohibebat, interpretari non erubesceret, atque in sensum mitiorem fando reflectere. Denique alii atque alii, inter ceteros Ciceronis consulis frater, eloquio capti illius in sententiam ibant, poterantque sceleratissimi cives lingue unius auxilio penam iustissime mortis evadere, nisi Marcus Cato, vir gravissimus, oratione contraria pessimam in partem inclinatos animos erexisset. Extat utraque oratio apud Crispum Sallustium, temporis illius historicum. Neque tamen ceptis abstinuit, donec romani equites ad presidium senatus armati mortem sibi strictis mucronibus minarentur, ita ut proximi metu pene omnes effugerent, paucique eum complexu togeque sinu obvolutum periculo mortis eriperent. Quo permotus non modo ceptum omisit, sed ad tempus ipsam curiam intermisit. Nec diu tamen valuit quiescere, quominus se tribuniciis procellis ingereret. Itaque Cecilio Metello tunc tribuno plebis, novis legibus et collegium tribunorum et rempublicam perturbanti non fautorem modo se prebuit, sed auctorem, novarum ubique rerum aucupans materiam, donec ab administratione publica iussu senatus uterque prohiberetur. Neque vel sic magistratum gerere et ius reddere destitit, donec in armis esse, qui eum vi cogerent parere senatui, deprehenderit. Enimvero tunc, dimissis lictoribus, clam discessit, statuitque tantisper, pro tempore ac rerum qualitate, quiescere. Quumque certatim multi ad eum, diebus proximis convenirent ad lacessite presidium dignitatis opem illi atque operam offerentes, seu modestia seu diffidentia recusavit, atque effrenatius instantes sobria oratione coercuit. Que res eo gratior omnibus, quo ab omnium opinione remotior fait. Unde effectum, ut senatus ei per illustres viros grates ageret, et in curiam evocato ac verbis honorificentissimis collaudato, prereptum ristitueret magistratum. Non multo post graviori nunc etiam suspicione laboravit, accusatus apud Nonium Nigrum questorem a Lucio Vectio, quod fuisset inter complices Catiline, qua nulla maior esse posset infamia, in senatu autem a Quinto Curio delatus, cui eo plus fidei esse videbatur, quo coniurationem illam primus ipse revelasset, atque ob id decerni sibi de publico premia meruisset, et sic quidem de Catilina didicisse; alter se chirographum Cesaris Catiline datum ostensurum asserebat. Contumeliam hanc tantam tamque acres livoris aculeos nullatenus perferendos ratus Cesar Ciceronem sue innocentie testem fecit, seque illi tunc consuli de ea ipsa coniuratione, quam loquimur, aliqua denuntiasse monstravit; atque ita, convocatis adversariis, ut decretis premiis Curius privaretur, obtinuit, Vectius vero ut, pignoribus captis direptaque supellectili, gravi multa affectus pro rostris pene a concione discerperetur atque in carcerem mitteretur; similique constantia et Nonium ultus est, quod questor apud se pretorem, maiorem scilicet potestatem, passus esset accusari. Adhuc pretor Hispaniam petiit, et tanta erat viri illustris inopia, ut a creditoribus profectio eius impediretur, nisi illos, datis fideiussoribus, quietasset. Rebus autem illic gestis compositaque provincia festinanter, et successore non expectato, ad consulatum pariter ac triumphum rediit; sed quum legibus ambos simul assequi non liceret, omisso in presens triumpho, consulatum maluit, rerum cupidus gerendarum. Comitiis quidem consularibus non collegam nactus, quem volebat, obstante optimatium factione, cum Marco Bibulo factus est consul. Quem, exorta postmodum questione legis agrarie, dissentientem foro armis eiecit, et de hoc in senatu queri ausum, nullo se ultorem aut saltem cognitorem iniurie offerente, eo pavoris impegit, ut quidvis mallet esse, quam consul; totoque tempore consulatus domi metuens latitaret, et, si quid decernendum esset, per edicta decerneret, et Cesar solus rempublicam gubernaret, nemine prorsus obstante; et, si quis obstitisset, non tantum minis, sed factis exterrito. In quibus Marcum Catonem, tante virum sapientie ac virtutis, actis obstrepentem suis manu lictoris extractum curia mitti fecit in carcerem; quo euntem illum senatus omnis prosecutus est, non aliter quam si unius in persona capti omnes viderentur. Sunt qui dicant vestem quoque, velut in luctu publico, permutasse. Qua quidem tanta veneratione ac pietate, nisi fallor, iniuria carceris compensata est, ut optabile fuisse videatur Catoni sic in carcerem duci, unde mox sic educeretur. Siquidem hec senatus tanta consensio Cesarem ipsum movit, utque ait Valerius, divini animi perseverantiam flexit. Preter hec Cesar initio consulatus sentiens contra se invidiam laborantem, et consulibus a senatu provincias nullius laboris et glorie decretas, idque in se unum fieri cogitans, et ad suam, sicut erat, iniuriam trahens, quod collegam ista scilicet non tangerent, atque incensus cupiditate vindicte Gneum Pompeium Magnum, tunc senatui infensum, quod, Mithridate perdomito, ad ipsius honores se lentius habuisset, omni obsequio promereri studuit; utque solidior nexus esset, Marci Crassi et Pompeii amicitiam vetusto odio interruptam ex consulatu, quem simul diffidentissime gesserant, resarcire nixus est, effecitque sollicito ac solerti ingenio, ut ipsi tres in republica unum essent, fore ratus, ut, quod eis placuisset, nullus infringeret; nec fefellit spes; utque amicitiam consanguinitate firmaret, filiam suam Iuliam Pompeio coniugem dedit; et undique sibi adminicula coacervans ipse Calpurniam, Lucii Pisonis successuri sibi in consulatu filiam, in matrimonium accepit. Generique et soceri suffragiis fultus, ex omnibus provinciis Galliam atque Illyricum preelegit, amplissimam scilicet opum viam atque uberrimam materiam triumphorum; non quod senatus ei transalpinam Galliam libens daret, sed veritus, ne a se negatam populus largiretur, et, quod suum nollent, munus fieret alienum. Necdum invidia quiescente, iam profectus in provinciam, accusatus ab emulis, procuravit ut absens reipublice causa vocari ad iudicium non posset, posuitque in animum omnes, qui ad magistratus ascensuri essent, sibi amicos efficere, atque ex illis nullum adiuvare, sed pro viribus impedire, nisi qui sibi pollicerentur se eius absentiam defensuros, ut a nonnullis hac de re iusiurandum ac chirographum non vereretur accipere. Audiens vero Lucium Domitium consularem candidatum, qui eum pretor anno altero vexare voluerat, iactare solitum se, quod pretor nequisset, consulem effecturum, sibique exercitum erepturum, illius consulatum impediendi viam unam meditatus novos amicos, Pompeium et Crassum, ad se Lucam iure amicitie in colloquium evocatos induxit, ut anni instantis consulatum peterent, quatenus tantis competitoribus ille succumberet; providensque in posterum, ne quid in se livor posset hostilis, illud quoque suffragatoribus tantis obtinuit, imperium a senatu sibi in quinquennium prorogari; que quidem et in Gallia et in Italia et in toto orbe magnorum motuum causa fuit. His enim ad vota fluentibus, iam securior et despexit adversarios, et legionibus novis, pro arbitrio, conscriptis, omne, quantumlibet periculosum, grave belli genus aggressus illa gessit, de quibus ipse iam hinc agere aggrediar.

Scripturus res Iulii Cesaris gestas in Galliis, primum esse michi credidi Galliarum situm, ubi res geste erant, describere; quod a quibusdam confuse adeo factum est, ut legentis ingenium a notitia rerum arceat ipsa descriptio. Que res eo michi facilior esse debet, quo regionum illarum distantissimos fines fere omnes, nunc ex otio et solo videndi noscendique studio, nunc ex negotio, circuivi; quamvis ipsa nominum mutatio in his terris, ut in aliis fere omnibus, multum nove difficultatis et scribenti obiciat et legenti. Sed emergam, ut potero. Gallia igitur omnis, in primis que ingenti telluris spatio diffusa magnam Europe partem occupat, bifariam distinguitur. Et nomina a Romanis imposita vel hinc patet, quod eam partem, que propinquior Rome erat, cisalpinam dixerunt, quod cis Alpes ipsi etiam essent, illam vero, que remotior, transalpinam; que distinctio et in Hispaniis observata est, ut hanc scilicet ob causam hec citerior, illa autem ulterior diceretur; unde horum nominum auctores fuisse illos, qui rerum potirentur, facile quidem ingeniosus lector intelligat. Et cisalpina seu citerior, que fuit olim Gallia, terminosque habuit hinc Apenninum ab occidente ac meridie, illinc Alpes a septentrione, ab oriente autem sinum maris Adriatici fluviumque exiguum Rubiconem, qui haud procul Arimino ipsi Adriatico mari ex Apennino ortus infunditur, que multis et magnis urbibus insignis, multis clara fluminibus ac lacubus per medium Pado, quem Eridanum Greci vocant, regio amne distinguitur, hic, inquam, ambitus terrarum iam non Gallia, sed Italie pars est. Transalpinam vero, sive ulteriorem Galliam, cosmographi et historici varie diviserunt, quam rem, quod et apud eos satis obscura est, et, ut clarior fiat, plurium indiget verborum, transeo. Quod inter omnes convenit, et quod verum reor, attigerim: universe transalpine Gallie fines ac spatium fuisse in longum ab Alpibus Italie ad oceanum Britannicum Pyreneosque montes, qui Gallos dirimunt ab Hispanis, in latum vero amnibus Rheno ac Rhodano geminoque mari, in quod flumina ipsa descendunt, oceano scilicet ac Tyrreno, patuisse autem in circuitu, ut Svetonius Tranquillus ait, ad bis et tricies centena millia passuum. Ex omnibus sane divisionibus eius ac partibus unam Galliam belgicam dictam constat; de cuius finibus etsi varient scriptores, hoc tenendum, habitasse Belgas Gallos ad sinistram Rheni ripam, ubi maxime ad oceanum appropinquat; qui enim dextrum latus accolunt, iam non Galli erant, sed Germani. Incipiens igitur Belgarum regio ab oceano, qui, inter arcton et occasum, Britannie insulam a continenti separat, adverso fluminis alveo inter septentrionem et orientem tendebat, quibus hodie in fluibus Flandria et Brabantia est atque Hannonia, plurimeque alie, et regionum decus adiacentium, a Marco Agrippa postmodum fundata, et conditoris sui nunc etiam nomen servans, sedet illa nobilis Agrippina Colonia. Et hos quidem cunctis Galliarum incolis tam corporum viribus, quam armorum experientia atque omni bellica prestantes industria et fuisse olim legimus, et nunc scimus. Ea vero tota natio paulatim, nec vetuit Rhenus, in nomen Germanie linguamque concessit, ut iam se Gallos dici nesciant, et, si audiant, indignentur. Belgis proximi Helvetii fuere, pari propemodum et belli gloria et virtute. Horum fines ab occasu Iura mons prealtus a Sequanis disterminat, a septentrione autem Rhenus adhuc fonti proximus a Germanis, quamvis et hi quoque, quemadmodum de Belgis diximus, in Germanie nomen, tempore labente, transierint. Atque ita Gallie transalpine magnas partes sibi Germania vindicavit, sicut totam cisalpinam sibi vindicavit Italia. Ab oriente autem claustra Alpium Helvetios ab Italis secernunt iugis aeriis et nive perpetua. A meridie Lemanus lacus et Rhodanus, qui lacum intersecat, inter eos atque Allobroges limes erat. Quorum finium longitudo, ut Iulius Celsus affirmat, millia passum ducenta quadraginta, latitudo autem centum octoginta patebat, et tamen, pro numerositate hominum ac bellorum studio, angustissimis sibi carceribus circumscripti et clausi videbantur. Ex premissa descriptione, nisi fallor, patet horum in finibus fuisse, quos Burgundiones a Burgis modo dicimus, ad meridionalem plagam, ad arcton vero illam Rheni ripam, ubi Argentina nunc et Basilea et Constantia urbes sedent. Cis Rhodanum Allobroges tenuere levam amnis, ad ripam quorum, ut idem Iulius Celsus ait, extremum proximumque Helvetiis angulum Geneva, olim oppidum, tenebat, nunc Gebena civitas tenet exigua et Lemano imminens et Rhodano, ipso ibi de lacu auctiori quidem, quam intraverat, erumpenti. Pons illic haud magnus est hodie, fueratque olim Iulii Cesaris etate, qui a muro civitatis incipiens in finibus Helvetiorum desinit: adeo nullum gentibus inter se ea tempestate discordibus, nisi adhuc parvi fluminis obicem natura posuerat. Sed huc postea revertar: nunc descriptionem ceptam paucis expedio. Igitur ad occidentem propius, et a Rheno longius Sequani fuere, qui nescio an fluminis patrii nomen acceperint, an dederint. His ad dexteram Belge, Helvetii a tergo erant, ad levam provincia Lugdunensis, ad Helvetios illa quidem pertinens, itemque Arelatensis ac Narbonensis, ante autem occidentalis oceanus flumenque Garunna, cuius dexteram ad ripam Aquitania est, gens mitis et tranquilla, Bituricum, Pictavia, Petrogoricum, Cadurci, Lemovices et Alverni; supra ipsum flumen est Tholosa, ampla civitas, trans flumen vero Vasconia, gens immitis ac subita, Galliarum limites ad extremos, Pyreneum scilicet et oceani litus, extenta. Sequanorum vero, ut sic dixerim, in gremio Parisii fuere, et Sequane amnis in medio parva insula, que Parisiorum Lutetia dicta est, ubi ab ipso Iulio Cesare tunc fundata creditur, civitas nunc famosa, Parisius. Hec hactenus.

Nunc ad historie seriem atque Allobroges redeo. Hi quidem non multo ante Cesaris consulatum pacati et in fidem populi romani recepti erant; ex Gallis vero trans Rhodanum habitantibus aliqui federati Romanis erant, quidam sine federe suis sibi legibus vivebant. Helvetiorum gens virium fiducia maximarum simulque desiderio exestuans Galliarum omnium imperio potiendi, Orgetorige primum duce, mox, ubi ille affectate tyrannidis suspectus in carcere diem obiit, cepto nichilominus insistentes per se ipsos, nullo duce, armis expeditis frumentoque, quantum visum est itineri satis esse, quicquid reliqui erat (tanta illos non audacia, sed rabies invaserat) una cum edificiis suis vicisque et oppidis exurunt, ut, spe reditus prerepta, obstinatiores in omnem pergerent fortunam; idque ipsum facerent, finitimis quibusdam populis persuasere. Sic in proximos facile serpit amentia; sic stultorum sunt periculosa colloquia. Iunctis ergo copiis, conspiratione acerrima atque ardenti irredituri patrios fines egredi parant, quasi nichil peius patria, nichil melius exilio. Sane digressuris iter erat duplex, alterum sub montem Iuram in Sequanos, arctum quidem ac difficile et hinc impendentium asperitate rupium, illinc rapidi vicinitate fluminis tanto suspectum exercitui; alterum per pontem Rhodani, cuius supra mentionem feci, quod ab Allobrogum gente facile se vel vi vel precibus impetraturos confidebant, inde se longe lateque, quo tulisset impetus, effusuri. Altero ergo itinere omisso, diem statuunt, quo armati omnes ad Gebennam adsint, qui dies erat ad V. kal. Aprilis, L. Pisone, Cesaris socero, atque Aulo Gabinio consulibus. Et hec quidem ab Helvetiis maiore animo, quam consilio parabantur. Imperitabat tunc Germanis Ariovistus quidam, vir bellicosus ac ferox, magne quidem potentie maiorisque superbie, qui tamen ante paucos menses in ipsius Cesaris consulatu rex atque amicus a senatu appellatus cum populo romano amicitiam barbaricam contraxisset. Inciderat autem in hoc tempus inter Eduos atque Alvernos de summa rerum grave bellum, quo gerendo pars utraque stipendiarios de more Germanos adhibuit. Et primo quidem adventu non supra quindecim millia Germanorum in Gallias pretio conducta transierant; at mox capti suavioris celi et uberioris soli dulcedine, quod olim in Italia fecerant faciuntque continue, ultro alios atque alios arcessendo ingenti multitudine cuncta compleverant; erantque iam in Galliis ad centum viginti Germanorum millia. Quamobrem, qui illos evocaverant, Edui auxiliorum nimietate perterriti, quum penitere iam cepissent incepti finibusque illos expellere tentassent, multis fracti preliis nobilitatem fere omnem senatumque et equitatum miserandis ac variis amiserant casibus; ac statu veteri permutato, quo prosperrimo usi olim summa inter omnes Gallos maiestate floruerant, in extremas miserias delapsi, facile a Sequanis gallis, hostibus antiquis, edomiti, datis obsidibus et iureiurando interposito, in illorum ditionem ac pene in servitutem venerant. Neque illis aut virtus propria, aut romanus favor in tanta calamitate profuerat, quamvis pridem senatus decrevisset, ut, quisquis provinciam Galliam obtineret, quantum posset, amicos populi romani, nominatim Eduos, armorum ope protegeret. Ceterum nichilo melior Sequanorum post victoriam, quam Eduorum post ruinam conditio facta erat, siquidem Ariovistus cum ingenti manu fines eorum ingressus lateque victor magnam naturalis soli partem illis eripuerat, seque et reliquam erepturum minabatur. Iamque obsides nobilitatis extorserat, et pro levi qualibet causa inhumanis illos suppliciis atterebat. Quibus ita se habentibus, iam tempus instabat, ut, Germanis Rhenum assidue transeuntibus, Galli omnes aut cederent aut perirent. Hic in presens Galliarum status erat; at in posterum timeri poterat, ne, Galliis expugnatis, Germani victores in provincias populi romani, transmisso Rhodani gurgite, penetrarent, et proxima queque vastantes, quod multis ante seculis fecerant, in Italiam irrumperent. Horum tamen omnium motuum nullus periculo proximior Romeque vulgatior, quam Helvetiorum apparatus et dies ad Rhodani transitum publico prefixus edicto. Idque Iulium Cesarem, ut ad rem redeam, celerare compulit, reputantem quanti discriminis esset quantulacumque cunctatio, atque id precipue recolentem, qualiter gens eadem, quondam Lucio Cassio consule obtruncato, romanum fudisset exercitum misissetque sub iugum. Eapropter omnibus impigerrime comparatis, profectus ab urbe atque in Galliam ulteriorem mira velocitate, transgressus Gebennam, ad periculi locum venit, statimque provincie, quanto maximum pati posset, militum numerum imperavit. Cognito Cesaris adventu, Helvetiorum legatio ex primoribus gentis illico eum adit, orant iter per provinciam romanam, iterque sibi nullum aliud esse testantur, seque sine cuiusquam damno, sine iniuria transituros spondent. Cesar, etsi male meritis placere nollet, et pollicitis nullam fidem haberet, atque id eo iam responsi certus esset, ne tamen exercitum itinere fatigatum seque tum maxime conquirendis militibus occupatum repentina hostium turbaret incursio, deliberandi spatium poposcit. Iussis legatis idibus Aprilis ad se redire, medio tempore suorum pariter et incolarum fretus opera ab ipso lacu ad montem Iuram, quem prediximus, decem novem millia passuum murum altitudinis pedum sedecim fossamque perfecit, presidiis armatorum opportune dispositis, castellisque et propugnaculis superimpositis: opus mirum, vix credibile, nisi a Cesare factum esset et a claris auctoribus scriptum mandatumque memorie, qui rebus ipsis interfuere, magnum tamen nichilominus animose, sed incaute gentis indicium. Proinde legatis redeuntibus ad prefixum diem, negat aliquid de his, que peterent, se facturum Cesar, neque sibi romano more licitum dicit per amicorum fines armatis exercitibus viam dare. Illi, responsione habita, se delusos ubi intellexerunt, mesti et irati per vada fluminis alia atque alia, ubi profunditas minor esset, nunc pedibus, nunc iunctis navigiis, et sepe per tenebras aditum tentaverunt. Is conatus tamen frustra fuit, Romanis omni tempore ac loco ad resistentiam paratis. Hac necessitate ad iter aliud, quod inter consilia prima damnaverant, redire compulsi sunt: quod quoniam, Sequanis nolentibus, periculosissimum sciebant, primo illos precibus nequicquam experti, Domnorigis ad auxilium confugiunt, ut per illum, quod per se nequeunt, assequantur. Is in Eduis pollens, vir magnanimus et utrique genti amicus erat et crescendi cupidine inflammatus, et mediocribus insuetus curis, multarum gentium gratiam studio querebat. Cupide ergo se pro Helvetiis apud Sequanos interponens transitum impetrat, ultro citroque datis obsidibus, inde ne transire prohibeant, hinc ne noceant transeundo. Hec quum Cesari innotuissent, veritus hostium transitum multa gravia sociis illaturum, neque sat paucitati sue fidens, neque, quod intendebat, per internuntios fieri posse sperans, consilium capit ex tempore, dumque Helvetii in consiliis tempus trahunt, ipse, dimissis ad Gebennam munitionibus, quas fecerat, ac prefecto, quanta potest celeritate in Italiam redit, raptimque ibi conscriptis duabus legionibus nec non tribus aliis, que Aquileie in hibernis erant, arcessitis quinque iam novis legionibus, subnixus brevissima per medias Alpes via in ulteriorem Galliam pari celeritate revertitur, dumque per abrupta montium conscendit, ab alpinis gentibus iter ex alto prohibere volentibus multis locis excipitur, parvis quidem preliis, ubique victor nusquamque vel prelio vel victoria retardatus, intra paucos dies in Allobroges perveniens, mox cum toto Rhodanum transit exercitu. Illic castra habentem Ambarorum Eduorumque legationes adeunt: fatum patrie miserantes, fortune sue quo sint in statu, edocent: transisse per Sequanorum fines Helvetiorum rabiem et in suos effusam fines omnia vastare, agros iam colonis vacuos, egre oppida defendi, nichil spei esse, nisi in Cesare. Si quid de populo romano bene unquam meruissent, ut afflictis opem ferat, mesti orant. Idem et Allobroges a vicinia locorum (trans Rhodanum terras habitant) conqueruntur et flagitant. Quibus vocibus motus Cesar, nilque differendum ratus, citato agmine hostes insequitur. It per Eduorum ac Sequanorum fines fluvius tanta laticum segnitie, ut, quonam pergat, vix dignosci queat, sic stagno similis quiescit, antiquo Arar nomine, novo autem Sona. Hic per Lugdunensem coloniam egressus ibi ante civitatis muros Rhodano miscetur, tam veloci amni, quam ipse est lentus. Hunc ratibus Helvetii transibant; quos dum transitu in ipso nox superveniens oppressisset, tribus copiarum partibus transvectis, quarta substiterat mane proximo transitura; atque ita, fortuna disponente, contigerat, ut hec esset illa pars Helvetiorum, que multos ante annos, consule, de quo diximus, interfecto et exercitu sub iugum misso, cladem populo romano gravem atque ignominiam inflixerat; in qua unus ex multis legatus consulis L. Piso ceciderat, eius Pisonis avus, qui nunc consul ac Cesaris socer erat. Eo letior Cesar, oblata occasione et privatas simul et publicas iniurias ulciscendi, cum tribus tantum legionibus intempesta sub nocte castris egreditur, atque ad transitum occupatos et nil tale metuentes aggressus insigni strage delevit, paucis silvas in proximas fuge presidio dilapsis. His actis, Cesar nichil substitit, sed confestim, properato ponte, flumen transiit eodem torrente fortune reliquas hostium copias oppressurus. Quo transitu turbati hostes, eo maxime quod ardorem animi stupebant, qui uno die transisset, in quo ipsi diebus viginti frustra desudaverant, illico legatos ad eum dirigunt, quorum princeps fuit Divico, ingentis apud suos fame vir, et qui clade illa Cassiana dux contra Romanos belli fuerat. Is, credo, qui Cesarem nondum nosset, fecit verba pacifica, sed comminationibus intermista, in hanc sententiam: Si pacem cum Helvetiis Romani vellent, se paratos imperio parere; si autem bellum mallent, decere eum meminisse et romane calamitatis et virtutis Helvetie eis ante alios cognite et experte; iterum atque iterum precaventem, ne quid sibi tale contingeret, quale olim suis maioribus accidisset. Neque vero spem Romanis in eo magnam esse debere, quod Helvetiorum partem unam incautam et a suis indefensam noctu per insidias fudissent; non fraude enim, sed aperta vi solitos se pugnare. Proinde si, collatis signis, in aciem ventum esset, videret, ne recenti ipse etiam clade locum alterum insigniret, et antique historie novam adderet Cassii memoriam; si sibi videatur illis in finibus satis esse. Ad hec Cesar se et Romanos illius cladis meminisse respondit eoque magis ingemiscere, quo nulla prorsus in Helvetios Romanorum iniuria precessisset. Facile declinandum, si ullius offense sibi conscii fuissent. Non timuisse quidem Cassium nec cavisse, quod nulle cause timendi cavendique essent, et timere sine causa nec viri fortis esset nec romani. Securum ergo et incautum opprimere nec operosum facinus fuisse nec adeo gloriosum, ut eis forsitan videatur. Desinerent igitur gloriari, cogitantes longam sepe multis impunitatem scelerum deos dare, quo acrius post prosperitatis excursum torqueat rerum inexpectata mutatio, et quo serior, eo amarior sit vindicta. Ceterum ut veterum offensarum esse possit oblivio, recentium non posse, quibus nuper socios Romanorum affecerint, nisi nova itidem satisfactione deleantur, proque iis servandis obsides dent. Ad ea legatus Helvetios a maioribus suis obsides non dare, sed accipere didicisse respondit; eius se rei testes nolle alios, quam Romanos. Sic infecto pacis negotio, digressi die proximo utrinque castra promovent. Cesar ad explorandas hostis vias quatuor millia equitum gallicorum, quos ab Eduis eorumque auxiliaribus contraxerat, anteire iubet, forte quod itinerum peritiores essent. Illi autem inconsulte progressi, iniquisque locis cum hoste congressi, plures a paucioribus victi sunt. Quo successu tumentes Helvetii contemnere, insultare, velle quam primum committere rem fortune; Cesar vero tempus trahere ac differre. Ita quindecim spatio dierum parva tellure separati, et pene semper in conspectu mutuo, tamen prelio abstinuerunt. At quocumque hostis pedem protulisset, vestigiis Cesar instabat, contentus in presens metu illos a populationibus arcuisse. In hoc rerum statu, querenti Cesari apud magistratus ac principes Eduorum, qui se comitabantur, de eo, quod frumenta promissa non mitterent, seque in illo bello destituerent Edui, quod eorum maxime suscepisset hortatu, certis indiciis notum fit Domnorigem Eduum, cuius et potentia et audacia par, et apud suos gratia ingens erat, omnibus consiliis atque omni studio et callidis orationibus Eduorum animos a Romanis avertere, asserentem Romanos, si Helvetios vicerint, non illic bellandi finem facturos esse, nempe Gallie, immo orbis ad imperium anhelantes. Proinde si penitus serviendum sit, multo equius Eduos sue iugum gentis laturos esse, quam externe. His atque horum similibus, ne frumenta exercitui et necessaria quelibet in tempore convectentur, obstare. Quin etiam Helvetios illius precibus per fines Sequanorum negatum primo iter obtinuisse, clademque eius opera nuper acceptam esse, quod ipse, qui Eduorum prefuisset equitatui, simulato metu primus fugiens ceteros fugere docuisset. Is erat Domnorix iunior frater Divitiaci, qui tunc apud Eduos collega Lisco summe rerum preerat, cuiusve erga Romanos ac Cesarem spectatissima fides erat. At Domnorix multum a fratre diversus occulto Romanorum odio, atque Helvetiorum studio exestuabat. Nam et illorum de gente nobilissimo ortam loco coniugem habebat, ad hec magnas amicitias et finitimarum gentium favorem, domi quoque de vectigalibus publicis, in quibus se illi licitando opponere nullus auderet, ad immensas divitias pronum iter; hisque omnibus spem sibi sumpserat non ad altum modo, sed ad summum gradum regnique fastigium ascendendi. Que cuncta sibi frivola atque alio recasura romano sub imperio providebat. Super omnia Romanorum iudicio se fratri posthabitum indignabatur ac dolebat. His adductus et vicinorum, quibus modis poterat, benevolentiam querebat et Romanorum Cesarisque presentiam oderat atque potentiam vehementer horrebat. Quibus rebus Cesar cognitis, iusta commotus iracundia, primo quidem de ipsius supplicio cogitavit; ad hoc enim singula animum inclinabant, et nichil in rebus erat ambigui. Unum his omnibus obstabat, amor fratris: hoc retractus distulit, ne minus apud eum videretur maioris fratris fides, quam minoris perfidia valuisse. Divitiaco igitur evocato, totam fraterne nequitie pandit historiam, petens, ut vel ipse in eum animadvertat, vel, si pietas iustitiam remoretur, per populum animadverti velit. Ille lacrimis manans, neque excusans fratris insaniam sed accusans, non in alios tantum, sed in se, quem sibi natura coniunctissimum fecisset, beneficia vero coniunctionem facere debuissent; qui sub se non ut frater, sed ut filius crevisset, et omni suo incremento non auctoris in damnum modo, sed pene in perniciem usus esset; nec preterea quicquam negans omnium, que a Cesare dicerentur, quo confessus veniam facilius inveniret, sed nota sibi dicens omnia, seque ex his dolorem, quantus ulla de re capi unquam posset, et capere et cepisse; tandem singultiens obsecrabat, ut fratrem sibi qualitercumque meritum condonaret, eo presertim quod, publice erga se cognito Cesaris affectu, si quid in eum statueretur asperius, nulli in animum veniret sine ipsius conniventia factum esse; que suspicio omnium populos Galliarum sibi vehementer alienaret. Victus amici lacrimis Cesar, arrepta eius dextra, trepidum mestumque consolans Domnorigem arcessit, et, presente fratre, quid egerit, quid molitus sit, omnes conatus eius se nosse profitetur; indicia exponit, scelus aggravat, perfidiam detestatur; quid ille sit meritus, quid ipse de illo in animo habuerit, clare edocet; ad postremum omnia se non sibi, sed germano eius remisisse; hortari, ut deinceps se non culpa tantum, sed suspicionibus, liberum preservaret. Sic admonitum, submissis tacite, qui omnes viri gressus et non modo actus, sed etiam verba, observarent, dimisit. Sub hec nuntiatur hostes sub radicem proximi montis octo millia passuum a romanis castris abesse. Cesar, premissis qui montis aditum explorarent, ubi facilem accepit, Titum Labienum, unum ex ducibus suis, cum parte copiarum noctu castris emittit, et montis verticem occupare iubet nec prius descendere, quam ipse in hostes impetum fecisset. Paret ille, et quum iam summa prehendisset, Cesarque ipse post paulo secutus nonnisi mille quingentos passus distaret ab hostibus, nec ab illis aut de Cesare aut de Labieno, sicut postea ex captivis cognitum est, aliquid sentiretur, Considius premissus a Cesare, vir, qui longo bellorum usu rei militaris doctissimus credebatur, ut qui diu sub Marco Crasso et Lucio Sylla militasset, mirum qua consternatione animi quove horrore Romanos ascendentes procul aspiciens, hostes ratus, equo calcaribus adacto, regressus ad Cesarem Helvetios montem preoccupasse denuntiat. Substitit Cesar; ipse etiam Labienus, cesarei non immemor precepti, se continuit. Sic vano nuntio mane illo rei ingentis occasio pretermissa est. Ad multum diei quum, digressis hostibus, se delusum Cesar intelligeret, more solito insecutus, haud procul ab eis castra metatus insedit. Die autem tertio, quum Cesar inopia frumenti, cui precipuam causam Domnorigem dedisse constabat, ab insequendo desistens aliorsum pergeret: Helvetii seu pridiane memores tarditatis, quod Romani ne de altioribus quidem locis se invadere fuissent ausi, quod errore contigerat, metu factum, eodemque nunc metu pugne discedere illos rati, seu frumentatum ituros aversum, magnis gressibus insequuntur. Quod ubi Cesar agnovit, in vicinum collem omnes copias sarcinasque omnes contrahit sic, ut totus collis a summo ad imum impedimentis et hominibus tegeretur. Ipse, acie instructa, equis autem omnibus non dimissis modo, sed e conspectu abductis, ut fuge spes erepta spesque par periculi oculis obiecta pares animos darent, pedes cum legionibus in hostes ruit, pedestrique cum equitatu prelium atrox cruentumque conseritur. Ab hora lucis septima ad multum noctis, variis licet eventibus, dubio marte certatum est. Romanorum tandem impetu a vulneribus fatigati Helvetii primo pedetentim retrocedere, mox et terga vertere, ad extremum magna strage deleti sunt. Impedimenta eorum simul et castra capiuntur; pars nocturna fuga elapsi irrequieti et insomnes, ad centum triginta millia superstitum, quarto die in Lingones pervenere. Cesarem, ne eos e vestigio sequeretur, sauciorum cura et cesorum sepultura detinuit. Premisit tamen, qui Lingonibus nuntiarent, si Helvetios frumento aut ope aliqua adiuvissent, eos quoque se pro hostibus habiturum. Ipse tamen nichilominus post triduum insequitur. Helvetii vero bello victi, rerum insuper omnium accedente penuria, deditionem per legatos obtulerunt. Ad sex millia ex iis fugam in Germaniam meditantes Cesar ex ipso retraxit itinere proque hostibus habuit; reliqui flentes ac supplices misericordiam consecuti sunt, traditis armis atque obsidibus et perfugis restitutis, preceptumque eis a Cesare, ut incensos vicos atque oppida reformarent, ne forte Germani vicinia locorum freti desertas terras invaderent ac tenerent. Ita cum Helvetiis, tam superba gente tamque indomita, uno quidem, sed ingenti, prelio debellatum est. Illud inter multa memorabile, quod in castris invente sunt tabule, quibus Helvetiorum numerus ceterarumque gentium, que illis auxilio exierant, literis grecis scriptus erat. Fuerunt autem omnis generis hominum capita trecenta sexaginta octo millia. Quo comperto, Cesar, Helvetiis in potestatem redactis, lustrum condi fecit, in quo capita nonnisi centum decem millia sunt inventa. Unde facile numerus colligitur vel cesorum vel in bello consumptorum, simulque illud apparet, ex iis, qui noctu e prelio fugere, preter illa sex millia, que ad Cesarem ex itinere retracta memoravimus, quatuordecim millia vel vulneribus vel lassitudine vel aliis, quos bellum fert, casibus periisse. Hec in Galliis prima Cesaris nota victoria est, que non Romanis ipsis, quam Gallis fere omnibus letior fuit ac gratior, quibus Helvetiorum potentia dominandique libido invisa pariter ac suspecta erat. Ferme igitur ex omnibus Galliarum urbibus legationes principum gratulantes ad Cesarem venerunt.

His peractis, dies totius Gallie concilio, legatis petentibus, Cesare permittente, prefigitur. Is quum venisset, primores Gallorum revertuntur, petitoque et concesso secretiore colloquio, gementes ac merore nimio perfusi ad pedes Cesaris cuncti procubuere prefatique sunt se de rebus acturos, que si qua vel tenui rimula in publicum erupissent, mortem eis atque ultimum excidium allature essent. Data fide silentii, Divitiacus in loquendo partes omnium executurus Ariovisti insolens et immane iugum atque abiectum et flebilem Galliarum statum verbis multis miserabilibus deploravit, unum se ex omnibus dictitans nec iureiurando nec obsidibus obstructum et olim Romam ad senatus presidium confugisse, et nunc pro omnibus coram romano imperatore liberius loqui; denique nichil eis preter Cesarem ac Romanos spei reliquum, qua si destituerentur, quod Helvetii ceperint, Gallis omnibus imitandum, ut, desertis patriis finibus, quocumque sua sors illos tulerit, evadant; nullam enim fortunam non iugo germanico preferendam. His ad finem peroratis, et statu Galliarum pluribus verbis exposito, quem non repeto quia superius attigi, se certum ait, quod, si hec ullo modo ad Ariovisti notitiam perferantur, de omnibus, quos haberet, obsidibus inhumanum ille supplicium sit sumpturus; et opem se igitur rebus adversis, et verbis necessitate ultima expressis fidum silentium implorare. Que quum dixisset, ceteri omnes affusi certatim verbis ac nutibus misericordiam atque auxilium romani imperatoris exposcunt. Cunctis tamen obsecrantibus, soli Sequani mesto silentio defixos in terram oculos servabant. Quod admirans Cesar, quum, quid rei queve silentii causa esset, ex his iterum atque iterum quesivisset, ipsi vero ne hiscere quidem ausi in eadem mestitia atque taciturnitate perstarent, respondens pro eis Divitiacus: Scito, ait, Cesar, miserorum omnium hos esse miserrimos, quod Ariovistum alii iuxta, hi autem intra suos fines suis in visceribus quasi venenum habeant; his denique libertatem fortunasque omnes funditus excidisse, et que aliis pateat, his solis abeundi etiam spem ademptam; occupatis enim oppidis preclusisque tramitibus, ceu quibusdam compedibus vinctos esse; et se transferre volentibus non aliter, quam carcerum effractoribus, presto esse tortores. Iure igitur, ubicumque sint, cruentam tyranni crudelis imaginem ante oculos habere, semperque cervicibus impendentem credere, ob eamque nunc causam, cunctis lamentantibus, solos obmutuisse. Miseratus Cesar miserias Galliarum, stratos animos leniter erigit, promittens se de illorum calamitatibus curaturum, et sperare Ariovistum hinc romani nominis maiestate, hinc privatis suis in eum meritis sponte temperaturum ab iniuriis. Soluto concilio et legatis reversis ad propria, Cesarem super auditis attentius cogitantem multa quidem ad suscipiendum miserorum patrocinium impellebant, sed inprimis consideratio Eduorum, quos non amicos modo, sed consanguineos et fratres a senatu toties appellatos sub servitio Germanorum cernere et sibi et populo romano ignominiosissimum estimabat. Accedebat quoque illa cogitatio, quod Germanos passim ac temere in Gallias effundi non modo cum Gallorum pernicie, sed non sine periculo romani imperii videbatur, quum presertim Ariovistus et natura superbus et successibus tumens supraque hominem elatus nichil non ausurus appareret. Quibus ex causis visum est factu optimum legatos ad eum mittere, qui nuntiarent habere secum Cesarem de rei publice statu magnisque de rebus colloqui: loci ad id ac temporis opportuni electionem regis esse. Huic tam modeste legationi insolentissimum ille responsum reddidit: Et quis, inquit, est Cesar, aut quid michi commune cum Cesare? ego si Cesaris egerem, ad eum venirem: ipse si mei eget, ad me veniat. Equidem in possessionem Cesaris neque sine exercitu pedem positurus neque exercitum eo facile perducturus sim. Proinde fateor me mirari, quid ad Cesarem nostra Germania (numquid ego enim rebus me romanis immisceo?), aut que causa in fines Galliarum, quas michi belli iure quesitas scirent, Cesarem et romana signa pertraxerit. Hoc responso accepto, Cesar legatos ad eumdem remittit, qui hec referant: Quoniam ipse et privatim Cesaris et publice senatus ac populi romani beneficiorum immemor nichil sibi cum illis iudicans commune, quum tamen inter amicos cuncta soleant esse communia, tam superbe romani imperatoris et amici sui colloquium recusaret, se, que sibi dicturus fuerit, hec mandare: Ne scilicet ullam Germanorum novam manum transferret in Gallias, Eduis amicis populi romani eorumque sociis obsides restitueret, bello in posterum atque iniuriis temperaret; si hec faceret, posse amicitiam inter eum romanosque consistere; alioquin, quoniam ita senatus consulto cautum esset, non se posse sociorum iniurias negligere. Huic legationi nil placatius respondens Ariovistus numquam se Romanis imperitandi legem prescripsisse ait; non igitur equum esse sibi leges a Romanis statui; et suo iure suoque illos arbitrio bellis parta moderari, et ipse cur non suo iure uti possit in victos? Iura hec esse bellorum equa gentibus omnibus. Quod ad iniurias spectet, non se bellum Eduis sine causa, hoc est, si imperio pareant, illaturum; obsides minime redditurum. Sin imperium detrectent, re ipsa probaturos, quid de tam longinquo illis prosit romana fraternitas. Postremo comminatione cesarea nichil se moveri. Nullam gentem ad eum diem secum sine suo discrimine concurrisse. Facturum se Cesari ac Romanis, quotiens vellent, pugne copiam ostensurumque, quid indomiti Germani, inter arma geniti et nutriti, humi ad imbrem et ad solem iacere soliti, qui iam multis annis sub tecto non fuerint, contra omnem gentem bello valeant. His intentum Cesarem Eduorum ac Treverorum uno tempore legationes excitaverunt. Edui fines suos vastari novis populis e Germania nuper in Gallias transvectis querebantur. Treveri infinitam multitudinem Suevorum ad Rheni ripas duorum fratrum imperio pervenisse nuntiabant, transitumque moliri. His rumoribus Cesar experrectus, ne coniungendi copias daret hostibus spatium, expeditissime dispositis, que in rem erant, festinanti agmine in Ariovistum proficiscitur. Iam tridui iter exegerat, dum egressum illum finibus ad nobile Sequanorum oppidum Vesuncionem occupandum ingenti cum exercitu properare comperit. Quod summo sibi studio prohibendum ratus (erat enim locus et fluminis ambitu, et, ubi flumen eum deserit, montana arce validissimus, insuper et rerum copia bellis aptissimus) flectit iter, et noctes diebus interserens maximis itineribus Vesuncionem ante regis adventum pervenit, oppidumque introgressus presidiis opportunis firmat. Hic vero exercitum romanum incredibilis rumor tremorque pervaserat, initium trahens a quibusdam, qui, ut fit, Cesarem nonnisi amicitie iure prosecuti bellorumque inexperti; atque ideo ad omnia trepidantes Gallos precipue mercatores de statu hostium assidue inquirebant; auditaque mole corporum ac virtute et experientia Germanorum, quotiescumque cum his Gallorum exercitus concurrissent, conspectum eorum tolerare nequivisse, ingentem formidinem mente conceperant, territique alios terrebant. Iamque velut contagione quadam totis castris effuso metu, alii simulatis causis necessarie profectionis missionem flagitabant, alios pudor solus continebat, sed tristitia oris et interdum lacrimis metum socordiamque testantibus. Et iam vulgi trepidatio ab inertibus ad egregios viros serpens centurionum quoque et militum fortissimos animos attigerat, et quos fateri metum verecundia non sinebat, non se hostem formidare, sed angustias silvestrium locorum perplexumque dumis iter et difficultates commeatuum dicebant. Hec quum ad Cesarem relata essent, non ignarus quantum in animis hominum falsa etiam possit opinio, quamprimum hos terrores excutere instituit priusquam in consternationem pestiferam coalescant; precipue quia illud inter cetera ferebatur, obtorpuisse adeo omnes metu, ut, si forte in aciem vellet educere, neque signifer neque miles imperia excepturus sit. Convocatis ergo ad concionem castris, orationem habuit plenam animosis exhortationibus acerrimisque reprehensionibus, quod temerarie ac superbe consiliis se suis ingererent. Non enim militum esse, sed ducis, meditari et providere, quibus viis exercitum ducat, quibus artibus regat; que quoniam sibi provisa sint omnia, frustra eos vanis ac ridiculis terroribus quati. Non milites ducem ducere, sed sequi oportere, qua iussi sint. Fidere quidem se non commissurum Ariovistum, ut ex amico hostis fiat populi romani: esto autem, male sana mens precipitem oblitumque sui ageret, non se tamen intelligere, cur hos tantos sibi fingerent pavores aut de sui ducis providentia aut de propria virtute diffiderent aut minus de se sperarent tali viro, et certe nobili saltem ac romano, quam de Gaio Mario rustico Arpinate sperassent patres eorum, qui Teutonicos ac Cimbros duobus cruentissimis et post hominum memoriam maximis preliis delesset. Neque vero desperandum vinci posse Germanos, qui, ut romane de eis victorie tacerentur, sepe ab ipsis Helvetiis, nunc romano subditis imperio, victi essent; et, si quando contrarium evenisset, non id militum virtute, sed Ariovisti consilio gestum esse, qui quum se suumque exercitum multos menses locis palustribus tenuisset, iam de prelio desperantes ac dispersos aggressus inopino fudisset incursu. Proinde nil sibi ac suis ad victoriam deesse, romana modo constantia non desit. Nam qui degeneris causas metus in frumenti penuriam vertant, rursus arroganter facere, qui se curis sui ducis immisceant. Sibi utique iam provisum, quibus a populis abunde frumenta suppeditentur; et preterea iam in campis frumenta maturescere. Denique nec famem nec errorem vie, quam pretendant quidam, nec omnino aliquid obstare, tantum non obstet ignavia, minime romanum malum. Quod vero signa illos non secuturos audierit, non credere; non id enim, nisi vel adversa fortuna, que longe ad eum diem abesset ab eorum signis, vel avaritia seu scelere aliquo solere contingere, que de illis suspicari nullo modo possit. Experturum tamen se quamprimum, quod alioquin dilaturus fuerit, an romanis metus in mentibus, nova pestis, an virtus solita pudorque plus possint. Edicere igitur iam nunc se nocte proxima vasa colligant, castraque moveant, idque illos se sperare facturos alacriter atque enixe. Si spes eum falleret nec euntem in bellum quisquam alius sequeretur, iturum se tamen sola cum decima legione, de cuius fide nulla sibi esset hesitatio, et hanc sibi pretoriam cohortem fore. Mirum unius viri virtus ac facundia quantum sepe possit in plurimos, quanta his horumque similibus et quam repentina mutatio animorum, quantus ex algenti metu fervor audacie, quanta totis castris alacritas. Nominatim decima legio per tribunos sibi gratias egit, tali sui ducis honestata iudicio. Relique omnes imperatori offenso verbis ac rebus satisfacere studuerunt, ad bellum et imperia cuncta promptissime. Cesar per Divitiacum, cui plurimum fidebat, itinere preparato nocte castra movit, ut, quod iratus edixerat, placatus impleret; et ambitis quinquaginta passuum millibus, qua planius pergeretur, continuo itinere dierum septem hosti tam proximus factus, ut inter amborum castra nonnisi quatuor et viginti millia passuum interessent, constitit. Quod ubi Ariovistus agnovit, seu animi mutatione aliqua, seu metu forsitan (accidit enim nonnumquam in bello, ut pars una vehementer alteram timens non minus ab altera timeatur), ceterum quacumque motus ex causa, legatos misit ad Cesarem, colloquio se paratum offerens, quod vicinitas sibi facilius fecisset ac tutius. Non recusavit Cesar neque despexit oblationem, neque aliter, quam in optimam partem, interpretatus est, ad mentem scilicet saniorem rediisse, suisque et rei publice beneficiis obstrictum coactumque petitionis equitate cuncta deliberantem cepta duritie destiturum. Colloquio dies quintus constituitur. Oravit tamen Ariovistus, ne quos secum pedites Cesar adduceret, alioquin non se ad diem colloquii venturum; timere se enim ab illis insidias. Noluit Cesar hac de causa rem, quam putabat utilem, impediri, sed decimam legionem, dum ad colloquium iret, Gallorum, qui in castris erant, equis imposuit, ut equitum specie falleret pedites metuentem, et ipse, si res posceret, fidissimo omnium presidio uti posset. Qua in re iocatum unum ex peditibus non ineleganter accepimus: Plus, inquit, Cesar prestat, quam promisit. Dixit enim se decimam legionem loco cohortis pretorie habiturum: ecce equites nos facit. Erat exiguus tumulus planitiei ingentis in medio, locus apertus, ab utrisque castris equo spatio semotus. Legio Cesaris equis imposita ducentis passibus, pari itidem intervallo Ariovisti equitatus abstiterat. Orationis cesaree prima pars fuit commemoratio beneficiorum senatus erga illum, quod regem eum, quod amicum dixisset, quod amplissimis muneribus honorasset, que eo gratiora esse debuerint, quo et in alios rariora, et in ipsum gratis absque ipsius collata essent meritis et absque notitia; idque sibi cum senatus eximia liberalitate, tum ipsius Cesaris efficaci opera contigisse; secunda pars de Eduorum cum Romanis antiqua necessitudine, propter quam nullo modo possent salva honestate destitui, presertim quum et ante romanam quoque amicitiam totius Gallie principatum sine lite possederint; solere autem Romanos amicorum fortunas non tantum defendere, sed augere; Eduos ergo, florentissimo in statu suo romanam amicitiam consecutos, sub eadem postea principatum servitio, prosperitatem calamitatibus permutasse, qua fronte quove animo tolerari posse? Finis fuit, ut peteret eadem ipsa, que legatorum ore petierat: bello in Eduos atque iniuriis abstineret, obsides redderet; Germanos, si emittere forsitan non posset, at saltem ne alios in Gallias transportaret. Barbarus ad ingenium reversus plenum superbie iactantieque responsum reddidit, et primo quidem virtutes ipse et res suas multis laudibus extulit. Quod ad transitum in Gallias attineret, transisse quidem se non sponte, sed coactum precibus Gallorum. Et noli, inquit, o Cesar, opinari sine magna premiorum spe et promissis ingentibus me propinquos et patriam dimisisse. Habeo ego sedes in Gallia, habeo et obsides et tributa. Nichil horum vi, sed Gallorum omnia voluntate, preter tributa, que iure belli victis imposui, quod non ego quidem illis, sed ipsi primum intulerunt. Omnes enim simul Gallie populi in me arma movere, quos ego omnes uno prelio vici. Si deceptos se vel insidiis circumventos dicant, non recuso pugnare iterum certamque victoriam in ambigua fortune lance reponere: sin pacem bello preferunt, cur non tributa persolvant, que pro pace convenerint, et hactenus sine contradictione persolverint? Quod de multitudine Germanorum dicis, hanc in Gallias non cuiusquam iniurie, sed mee defensionis gratia traduco; idque vel hinc patet, quod rogatus veni bellumque non intuli, sed repuli. Amicitiam sane populi romani, ut decori presidioque michi esset, appetii: si in contrarium verserit, cupidius etiam illam abiiciam, quam assumpsi. Verget autem in contrarium, si michi ius meum longo usu prescriptum, sedes, obsides ac tributa subrahitis. Adde, quod prius ego, quam tu, in Gallias veni, ut mirer quid tibi negotii in provincia mea sit. Sunt, ut vobis, sic et michi fines quidam; et sicut inique agerem vestros irrumpendo, sic iniuste vos nostros fines irrumpitis. Sed enim Romanorum fratres Eduos dicis. Non sum adeo rudis nec barbarus, ut ignorem neque vos vestris in bellis Eduorum ope, neque illos in suis vestro usos auxilio. Quid superest aliud suspicari, nisi te gentis externe nichil ad vos pertinentis fraternitate simulata ad mei solius excidium in Gallias exercitum adduxisse? Quam nisi abiens mature deduxeris, non pro amico, sed pro hoste michi te futurum scito; et, si prelio congredimur teque forte ego victor occidero, unum dicam, quod, ut reor, nescis: non me solum infesto hoste liberavero, sed multorum quoque principum romanorum gratiam hac una michi cede quesiero, qui nil magis, quam te perditum, optant; idque michi per nuntios intimarunt, ut intelligas, quam carus patrie etiam tue sis. Sin abieris Galliamque michi vacuam expeditamque reliqueris, magno ego te premio prosequar abeuntem: nominatim quecumque geri bella volueris, ego illa, ceu semel pro omnibus stipendio accepto, sine ullo tuo discrimine ac labore conficiam. Adversus hec multa Cesar disseruit; cur ceptis absistere nullo modo posset; neque enim esse sui aut romani moris socios atque amicos bene meritos in sua adversitate deserere; Galliam sane non tam Ariovisti esse, quam Romanorum, qui ante eum per Quintum Fabium Maximum hunc ultimum Ruthenos et Alvernos, Gallorum populos, domuissent, primique armis possessionem Gallie apprehendissent; hoc inter utramque victoriam interesse, quod libertatem, quam Ariovistus victis abstulerit, Romani reliquissent eamque illis in perpetuum salvam vellent; ita enim senatum censuisse, ut Galli in libertate viverent et suis legibus uterentur, atque ideo Romanorum in Gallia tum antiquius tum iustius imperium esse, quam illius; quod si quis forte huic senatus iudicio obstiterit, eam sat iustam causam esse bellorum. Hec dicenti et plura etiam nunc dicturo Cesari nuntiatur equitatum Ariovisti propius admotum iam tela iactare, et in eo rem esse, ut prelium incohetur. Itaque Cesar, inexpleto sermone, digreditur, et reversus ad suos imperat, ne quid omnino missilium in adversos iactarent. Nam etsi legionis, quam presidio sibi delegerat, adversus presentem hostium equitatum tutum satis esse certamen intelligeret, timuit tamen, ut erat fame studiosissimus, ne forte sermo vulgaris, sepe culpam a nocentibus ad insontes vertere solitus, sibi apud gentes imponeret, quod, hostem colloquio circumvenire voluisset. Ceterum ubi in castra est reditum, cognitumque qua superbia Ariovistus Gallia quasi sua Romanis interdiceret, quove impetu sui iactis in Romanos telis colloquium pervertissent, mirum in modum crevere animi cunctorum ardorque pugnandi. Post biduum nutante, quantum intelligi datur, animo misit iterum Ariovistus ad Cesarem, velle se de rebus agi ceptis nec perfectis secum, si ei placeat, latius agere; alioquin ex suis aliquos ad se mitti petiit, cum quibus, ut cum Cesare, loqui posset. Non censuit Cesar rem pacificam furori iterum barbarico committendam, ne quis forte subitus motus inter verba consurgeret, unde sibi aliqua conflari posset infamia. Rursus et legatos mitti periculosissimum iudicabat fidosque homines, namque alios non misisset, barbaris obici ratione modestiaque carentibus. Consilium tandem cepit, ut Gaio Valerio Procillo, gallice originis, sed romane virtutis adolescenti et romano civi, legationis huiusce munus imponeret, et propter eximiam erga imperatorem fidem, et propter lingue gallice notitiam, quam ipse etiam Ariovistus diu Galliis incumbendo didicerat. Addidit ei collegam Marcum Metium, Ariovisti ipsius hospitem, quod in hos duos et originis et hospitii iure minime seviturus barbarus videretur. Sed neque illis hospitium necque origo neque ius gentium valuit. Illico enim ut ad se venientes vidit, audiente exercitu, quasi rabidus exclamavit: Et qualiter et quomodo, inquit, huc venistis? an explorandi gratia? an quid rei est vobis in castris meis? Parantes causam sui adventus expromere loqui vetuit et in vincula conclusit. Hoc facto, statim inde discessit et sex millia passuum prope Cesarem castrametatus est, eumque ipsum locum die proximo mutavit, et, dimissis a tergo Romanorum castris, ad duo millia passuum ab altera parte consedit, quo scilicet commeatus inde venturos ad Cesarem impediret. Cesar autem quotidie instructam aciem castris educens pugne copiam hostibus faciebat. Ariovistus se castris assidue continebat; sex tamen equitum millia et totidem expeditissimorum peditum mittebat, qui dietim levibus preliis Romanos incesserent. Id vero quum diebus quinque continuis actum esset, cognito Cesar hostium proposito non diutius tulit se commeatibus intercludi, sed castra hostium transcendens ad sexcentos non amplius passus locum novis castris idoneum occupavit; et presagiens barbarum obstiturum tres acies ordinaverat, quarum due in hostem verse et in prelium intente essent, tertia metandis castris incumberet. Quod Ariovistus intelligens, magna parte pedestris exercitus et omni equitatu immisso, turbare rem voluit nec valuit: ita devoti erant omnes ad imperium Cesaris exequendum. Iam duo inter romana castra coartatus hostis, et multis insultibus lacessitus, castris tamen se pertinaciter tenebat. Quod quum Cesar admirans ex captivis inquireret, quid cause esset, quod Germani, bellacissimi homines, sic bella metuerent: deprehendit eos sortibus muliercularum castra sequentium absterritos, ne ante novam lunam manum cum hoste consererent, eumque morem Germanorum pervetustum esse, ut talibus sortilegiis regerentur. Cesar vero, cui nulla videretur grarior iactura, quam temporis, vix adhuc triduo expectato, firmavit, quod ingenio non posset, vi aperta hostes in prelium elicere. Itaque suis castris duobus dimisso gemino presidio, cum omnibus copiis castra hostium invadit. Videns Ariovistus trahi amplius rem non posse, plurimis ex populis Germanorum ingentem aciem instuxit, atque ita omnem exercitum rhedis et curribus circumclusit, ut nulla fuge spes presertim equitibus superesset. Fuerunt et viris intermiste fatiloque, de quibus diximus, mulieres alieque viros secute, fletibus altis orantes, ne Romanis ad servitium traderentur. Concurrerunt autem tanto impetu Germani, ut, consumpto mox spatio, quod acies dirimebat, iactandi pila nulla occasio superesset aut facultas. Proiectis ergo missilibus, res gladiis acta est, eventu aliquandiu dubio. Fracta tandem pertinacia Germanorum, omnes terga verterunt, et, diruptis obicibus plaustrorum, quibus firmasse aciem dux sperabat, usque ad Rheni ripam fuga perpetua fuit, cuius alveum nando quidam, alii parvis navigiis transierunt; quo ex numero ipse fuit Ariovistus, qui, deposita, credo, superbie sue sarcina, que tanta erat, ut eum nec tota Germania caperet nec Gallia toleraret, cimba unica casu in ripa citeriore amnis inventa solus in adversam ripam se proripuit. Reliqui pene omnes, instante romano equitatu, fuge medio periere; in quibus due Ariovisti coniuges, altera Sueva, Norica altera, quarum primam domo digrediens educerat, secundam, dum in Galliis moram trahit, duxerat. Filiarum quoque altera cesa fuit, capta altera. G. Valerius, quem ab Ariovisto captum memoravimus, in ipsum Cesarem hostem insequentem, dum tribus catenis vinctus traheretur, incidit; quo nil letius in tota illa victoria Cesar vidit. Summa sibi letitia ac voluptas fuit virum talem tamque ei familiarem crudelissimis hostium manibus, quibus ipse eum obiecerat, ereptum recepisse, neque de sua prosperitate aliquid amici miseria diminutum. Ille vero iam liber flebile ridiculum renarrabat, coram se fuisse de sua salute sortibus inquisitum, an scilicet statim flammis exurendus esset, an in tempus aliud differendus; seque iactu sortium dilatum beneficio Cesaris salvum esse. Collega quoque eius reinventus Metius et Cesari presentatus auxit gaudium. Hac victoria divulgata, Suevi, qui ad Rhenum transituri convenerant, retrocessere, effuseque domos suas ac trepide repetentes a finitimis magna strage deleti sunt; magnosque in Germania et in Gallia rerum motus huius prelii eventus exciverat. Cesar autem estate una duabus inclitus victoriis, in Sequanos paulo ante, quam tempus exigeret, in hiberna perduxit exercitum, quibus Labienum preficiens ipse citeriorem in Galliam properavit.

Cesari cisalpina in Gallia demoranti, et fame vocibus et Labieni literis, nuntiatur Belgas, quos Gallorum precipuos esse monstravimus, coniurasse omnes adversus populum romanum, et iureiurando et obsidibus coniuratione firmata. Rei huius causam esse multiplicem: unam, quod timerent, ne, statu superioris Gallie composito, ad eos ex ordine veniretur; alteram, quod ad bellum Gallorum reliquorum consiliis urgerentur. Quibus urgendi quoque cause erant varie; quibusdam, ut nidificare Germanos in Galliis egre tulerant, sic ibidem Romanos hibernare et perpetuas sedes eligere animo nichil equiore ferentibus; aliis causa erat sola vanitas et stultorum animis novandarum rerum semper innata cupiditas; erant, quibus abunde opes affluerent ad conducendos homines, et hac via in populis preeminentiam et quasi quedam sibi regna conflarent, quod Romanis imperantibus equatisque rebus omnibus se, ut soliti erant, facere posse diffiderent. Sane his rumoribus Cesar motus duas nunc etiam legiones citeriore scribit in Gallia, easque per Quintum Pedium, legatum suum, ulteriorem in Galliam transmittit; ipse mox sequitur et Senonibus proximisque Belgarum curam inquirendi statum propositumque hostium imponit. Quibus haud dubie unanimi assertione referentibus bellum grave contra Cesarem parari, ire ad eos et periculis sese obvium ferre disposuit. Confestim igitur, motis castris, quintodecimo die Belgarum fines attigit. Insperato adventu moti Remi legatos ad eum principes civitatis duos mittunt, excusantes innocentiam: non se cum reliquis coniurasse, immo quidem Suessiones, fratres ac proximos suos, a furore publico retrahere voluisse, neque ullo ingenio potuisse; tantum enim esse coniurationis impetum, ut frenari nequeat; coniurasse autem Belgas omnes et cum his Germanos, qui cis Rhenum habitarent; se a belli consiliis alienos; itaque deditionem et obsides et oppida et frumentum et omne genus obsequii promptis offerre animis. Quumque ex his iam in fidem receptis quereret scrupulose de viribus hostium, comperit eos antiquitus a Germanis originem ducere Rhenumque olim transgressos omnem sepe Galliam vexasse populosque suis sedibus eiecisse, auctis denique viribus, et Cimbros et Teutones, gentis auctores, suis finibus arcuisse. Dum vero de numero deque excellentia quereret, deprehendit inter Belgas plurimum posse Bellovacos: eos centum millia, in quibus essent electa sexaginta millia hominum, armasse bellique totius primas sibi partes exposcere; proximos esse Suessiones, amplissimos atque uberrimos agros incolere; eos habere quinquaginta millia armatorum; totidem Nervios, omnium ferissimos; Atrebates autem quindecim millia, Ambianos decem millia, Menapios septem millia, Calentes decem millia, Catuanos decemnovem millia, reliquos aliquot populos, qui Germani essent cis Rhenum, quadraginta millia; horumque omnium et totius belli ducem consensu publico delectum Galbam quemdam, Suessionum regem, prudentia clarum virum ac iustitia. His compertis, Cesar Remos honorifica oratione complexus senatum eorum ad se venire imperat, et principum filios obsides adducere; que ad destinatum diem obedientissime adimpleta sunt. Numero autem motus Divitiacum Eduum curiosius admonet, quantum reipublice salutique omnium expediat vires hostium distrahi, ne tanta simul cum multitudine decertandum esset; id autem nullo modo fieri posse melius, quam si Edui summa vi Bellovacorum fines irrumpant atque omnia populentur. Sic instructum oratumque illum in patriam suam mittit. Ceterum digresso illo, Belgarum copias contractas appropinquare et a Remis et a suis exploratoribus intellexit. Illico igitur Axonam, amnem per Remorum fines ultimos decurrentem, transiit ibique tuto et opportuno loco castra communiit, flumine unum castrorum latus ambiente, tutumque iter et Remorum et urbium aliarum venturis commeatibus exhibente. Castris omni sollicitudine ingenioque firmatis et presidio ponti, qui fluminis ripas coniungebat, imposito et trans pontem Titurio Sabino legato cum sex cohortibus ad custodiam misso, nova Cesaris animum ferit cura. Nempe Bibracem, oppidum Remorum nonnisi octo millibus passuum semotum a romanis castris, Belgas tantis viribus oppugnare nuntiatum est, ut pre multitudine lapides ac tela iactantium nec defendi oppidum, nec in muris consisti possit; denique iam murum dirui, iam portas incendi, nec dubium quin iamdudum oppugnatio consummata esset, nisi diremptrix preliorum nox intervenisset; nec sustineri posse amplius, ni confestim laborantibus succurratur. Hec quum Iocius, Remorum nobilissimus et populo acceptissimus, unus ex his duobus, qui ad Cesarem legati cum deditione urbis advenerant, tum vero oppidi prefectus, nocte denuntiasset, statim, quia moram necessitas ultima non ferebat, per medias tenebras his eisdem, qui a Iocio missi erant, ducibus Numidas Cesar et Cretenses sagittarios et funditores Balearicos intra oppidum destinavit; quorum adventus oppidanis spem defensionis attulit, Belgis expugnationis abstulit. Mane igitur agris circa oppidum vastatis atque incensis edificiis, oppugnatione omissa, in Cesarem tota belli mole vertuntur; iamque ad duo millia passuum iuncta erant; quorum castra plus quam octo millia occupabant, quantum e flammis fumoque intelligere erat. Itaque Cesar et numero motus, ut dixi, et virtutis fama, prudens simul ac magnanimus, et differre prelium decrevit, et assiduis congressibus, quid hostibus virium, quid suis animorum esset, experiri. Postquam abunde esse perpendit, statuit fortunam prelii tentare; fossa tamen circumducta, ne forte ea, quam solam verebatur, multitudine circumiri quiret, nec nisi in faciem pugnaretur. Et duas quidem legiones nuperrime scriptas, de quibus nondum expertis in acie forte non fideret, ad castrorum posuit tutelam, ut tamen, si res posceret, auxilio egentibus subvenirent: ipse cum reliquis copiis ante castra aciem instruxit. Idem hostes ab adverso iam fecerant. Unum erat, quod prelium moraretur, quod scilicet inter duos exercitus exigua palus erat. Hanc ut hostes transirent, utraque partium expectabat, ut prius ingressos iniquis locis invaderent. Sed, quod utraque pars sperabat, utraque differebat, quo temeritas prius ab hostibus inciperet. Dum tamen interea equites invicem miscerentur, essetque illo in congressu superior equitatus romanus, eum Cesar in castra prelio prosperiore reducere contentus fuit. Hostes, ubi intellexerunt frustra se paludis transitum expectare, flumen vadere nisi sunt, ut, si possent, castellum a Titurio insessum caperent pontemque confringerent, si minus, vicina arva vastarent, Romanis utilia, eaque parte venturos interciperent commeatus. Certior de eis Cesar a Titurio effectus equitatum levemque armaturam ad presidium loci ducit, ibique durissimo Marte concursum est, dum Romani primos hostes in transitu fluminis occupatos e ripa deicerent cederentque et proximos, animosius quam consultius per priorum cadavera transeuntes densa missilium nube comprimerent arcerentque, et, si qui forte transissent, in aperto inventos ac preventos occiderent. Sic repulsi undique, et frumenti insuper inopia laborantes, communi consilio decreverunt opere pretium fore, ut gens quelibet patriam in suam rediret, et, cui Romani primum arma intulissent, eo omnes accurrerent sibique invicem opem ferrent, et suis frugibus alerentur, et suis in finibus potissimum dimicarent. Accessit ad alias discedendi causas, quod Divitiacum, cui hoc Cesarem imperasse supra retuli, Bellovacorum terris obequitare perceperant, et ferre suis auxilium utilius estimabant, quam procul domo cum Romanis arma conferre. Abeuntes nocte nullo ordine magnisque clamoribus Cesarem exciverunt; ibant autem non ut ire, sed ut fugere viderentur; itaque veritus insidias, ut qui profectionis causam idoneam non videret, suos in castris nullo tenuit tumultu. Ubi rem omnem, sicut erat, exploratorum fides et lux superveniens patefecit, equitatum romanum hostium vestigiis instare et novissimos retardare imperat, tresque hinc legiones subsequi. Equitatui Quintum Pedium et Lucium Arunculeium Cottam, tribus legionibus Titum Labienum prefecit, qui impigerrime profecti, et nocturna fuga fessos ac dispersos assecuti, maximam ex his stragem edidere, dum resistunt ultimi cogente periculo, primi autem tumultu eminus audito, quasi res ad se minime pertiniret, fuga sibi quisque consuleret. Itaque his urgentibus, illis autem vel vane resistentibus vel plane recedentibus, sparsa quidem, sed, quam longa dies, tam longa fuit etiam hominum cedes: sero autem romani in castra fessi, ut auguror, et ieiuni sui ducis imperio rediere. Triduum illic egit Cesar. Ubi hostes fuga evanuisse cognovit, Suessionum fines Remis proximos ingressus Noviodunum oppidum aggreditur, quod indefensum fama vulgaverat. Et sic erat; sed nocte Suessones introgressi defensione apparant. At dum vineas admoveri muris cernerent, turres et machinas, quales nec viderant quidem unquam nec audierant, stupefacti, oppugnatione non tolerata, nuntios oppidum seque et sua dedentes ad Cesarem transmiserunt; ac datis obsidibus nobilissimis gentis, inter quos duo filii regis erant, traditisque armis omnibus, in romanam fidem Remorum precibus sunt recepti. Hinc in Bellovacos itum est. Qui quum se in oppidum munitum ac validum contulissent, cui Bratuspantium nomen erat, exercitu propinquante, omnes publico de consilio maiores natu obviam egressi manibus tensis ad Cesarem alta voce se in fidem eius committere, neque contra Romanos arma movendi animum habere testati sunt; quumque exercitus oppidum propius accessisset, idem de muris faciebant clamabantque mulieres ac pueri. Motum Cesarem spectaculo Divitiacus Eduus in hanc sententiam allocutus est: Semper Bellovacos servasse fidem et amicitiam Eduorum; nunc falsis consiliis agitatos a suis primoribus, qui dicerent Eduos turpi servitio oppressos a Cesare digna et indigna pati, execratos patientiam amicorum romanumque recusantes imperium consurrexisse cum ceteris et furori publico subscripsisse; tandem, fraude recognita, et Bellovacos ad misericordiam Cesaris confugere, et perfidos consultores recogitantes, quid mali suis civibus invexerint, meritum supplicium metuentes in Britanniam profugisse; orare non eos modo, qui erraverant, sed se quoque suo simul atque Eduorum nomine, ut eis indulgeat; id enim et ipsius Cesaris et Eduorum ad gloriam pertinere, si et eum tam miti esse animo, et apud eum Eduos tantum posse innotuerit. Annuit Cesar, seque et Divitiaci et Eduorum gratia Bellovacos recipere, eosque se incolumes servaturum bona fide professus est, traditis tamen armis omnibus ac sexcentis obsidibus, quorum tantum numerum ut peteret, urbis suadebat ac populi magnitudo. Inde Ambiani fines eorum ingresso Cesari statim se suaque omnia dedidere.

Nervii restabant, ferox genus et mercatoribus adversum, his presertim, qui delicias aut vina conveherent, opinione insita, enervari rebus mollibus animos et a belli studiis elanguere et lentescere viros acres. Quibus ceteros a patria virtute degenerantes, qui se Cesari tam facile tradidissent, irridere magis et arguere, quam imitari mens esset, aut legatos mittere aut ullam conditionem pacis vel summis auribus audire. Hi quidem et cum eis Atrebates ac Viromandui trans fluvium Sabin coniunctis copiis Cesarem expectabant. Aduatici quoque (sic enim scriptum invenio) sive, ut reor, Aduaci, ut eis se coniungerent, properabant. Cesar exploratores ac deinde centuriones militie peritos ad locum castris idoneum occupandum miserat. Erant tamen in romano exercitu Galli quidam ex dediticiis, qui contra fidem sacramenti mores et consilia Romanorum Nerviis aperirent, et, seu rerum ignorantia seu naturali consuetudine mentiendi addendique semper rebus aliquid, spem facerent, si fortiter incompositos aggrederentur, facile romanas acies posse turbari. Et Nervii quidem intra silvarum latebras se tenebant, nunc in apertum erumpentes, nunc vicissint se in silvam retrahentes, Romanis propter imperitiam locorum insequi non audentibus. Iam romani exercitus pars maxima ad metandum castra processerat; proxima impedimenta medium de more locum occupabant; due legiones ad eorum custodiam sequebantur. In hos Nervii omines, ut a proditoribus docti erant, precipiti impetu irruerunt, atque inde preter spem repulsi pari velocitate conversi ad eos, qui occupati in opere erant, miram perturbationem Romanis iniecerunt, ita ut Cesar cura multiplici distractus variarum rerum, cui primum occurreret in tanta temporis brevitate, pene parumper hesitaverit. Uni enim simil hec omnia exequenda erant: explicandum vexillum, solemne apud Romanos indicium incohandi prelii, ad idem quoque dandum tuba signum, milites ab opere castrorum ad opus armorum retrahendi qui petendi valli causa longiuscule abiissent evocandi, ordinande acies, firmandi oratione ducis animi; quibus nedum omnibus, sed nec singulis quidem hinc temporis angustia, hinc hostium instantia spatium dabat. Sed experientia militum romanorum, quibus novi nichil accidere poterat, per se ipsam sine cuiusquam quoque ducis imperio prompta erat casibus cunctis occurrere. Preterea Cesar ipse singulis legionibus singulos prefecerat legatos (vetuerat vel minimum digredi) quorum quisque dux magnus heberetur, nisi sub maximo militasset. Horum et ducum virtus et militum egregie primum hostium impetum sustinuit repulitque. Cesar quoque pro tempore nulli rei deerat et milites hortabatur, presertim predilecte sibi legionis decime. Sed exortatio cesarea brevis erat: virtutis ut pristine meminissent, neve insolita rerum specie turbarentur; et quoniam differri res amplius non valebat, signum pugne tuba dedit. Et tam nichil spatii fuit, ut ne dicam consuete solemnitates preliorum omitterentur, sed vix galeas induendi licentia superesset. Nullus fuit acierum ordo, nulla ars militie: fortuna, que primas solet, omnes sibi pugne tumultuarie partes usurpaverat. Qui ab opere ad prelium redibant, que casu quisque signa conspexerat, illis se confestim applicabat atque illa sequebatur, ne suum proprium inquirendo confusis omnibus tempus amitteret: omne, quod in hostes iret, suum signum estimabat. Ancipiti ac terribili Marte pugnatum est; sed per medias difficultates atque pericula romana virtus erupit. Et quoniam per gentes divisus erat hostium exercitus, nona simul ac decima legio fessos labore victosque vulneribus fregit Atrebates, octava vero et undecima Viromanduos cum duce suo, Buduognato quodam, qui summi apud eos loci erat. Cum Nerviis obstinatius certamen fuit, usque adeo, ut pene in dubio fuerit romana fortuna; et Treveri equites, opinatissime virtutis inter omnes Gallos, qui auxilio Romanis advenerant, dispersas legiones et repleta hostibus castra atque omnia circum turbata cernentes, actum de Romanis rati fugerent, victosque illos ac deletos sue patrie nuntiarent. Cesar, cum ubique semper magnus, tum magnis periculis permaximus, ubi signiferos interfectos, centuriones aut cesos aut saucios interque alios P. Sextium Baculum, fortissimum virum, multis debilitatum vulneribus et iam pedibus suis insistere non valentem vidit, aliorum quosdam segniter pugnantes tela tantum hostium vitare, quosdam sensim cedere, quosdam prelio excedere, hostes instare ac premere et nichil omnino respiramenti suis dare, denique illi extremo rem positam intellexit, nilque iam presidii superesse, quo vel perdita restauraret vel ruine occurreret imminenti, auxilium, quod aliunde non poterat, a se ipso exigendum cogitans, quod ipse tum forte sine clipeo esset, militi lentius dimicanti scutum abstulit et in primam aciem provectus magna voce centuriones proximos suo quemque nomine increpans atque appellans, ceteros generali exhortatione sollicitans nec preire, sed se sequi, iubens redintegrare pugnam iam languentem hinc amore ducis, hinc pudore compulit. Crederes unius animi robur atque ardorem in omnes subita inspiratione diffusum; tantumque vox ducis et exemplum valuit, ut, legionibus sparsis in ictu oculi recollectis, quasi tunc inciperent, fervide omnes fortiterque pugnarent; et qui in fugam verti ceperant, et qui vulneribus tardabantur, simul in hostes vultu atque animis versi mutationem rerum adeo repentinam peperere, ut vix credi posset exercitus illos esse, qui paulo ante conflixerant. Nervii, modo victores, victi illico deletique sunt, non inulti tamen, nec, ut dictu, sic et factu facile; nempe suorum cadaveribus insistentes, factoque ex iis cumulo, ut quasi de loco altiore pugnarent, usque ad mortem forte propositum tenuerunt. Fregit tamen eorum pertinaciam romana perseverantia. Sic nutantem labentemque fortunam publicam unius viri virtus felicitasque sustinuit. Senes ac femine puerique, quos cum fortunis suis omnibus Nervii in prelium exeuntes in paludibus procul abdiderant, audita suorum clade, ut nichil usquam clausum victis, sic victoribus nichil impervium opinantes, communi omnium superstitum consilio per legatos sese Cesari dediderunt, et ut publice professione miserie facilius victoris misericordiam impetrarent, populum Nerviorum a sexaginta millibus ad quingentos, senatum a sexcentis ad tres rediisse memorabant. Misertus est Cesar fortissime gentis, et reliquias liberas suis uti legibus sanxit precepitque finitimis, ne quis eorum calamitatibus insultaret. Aduaci, qui, ut diximus, opem Nerviis ferebant, audito prelii huius eventu, suam in patriam rediere, seque omnes unum forte ac munitum in oppidum abdidere. Ibi eos Cesar obsidione conclusit. Qui machinas procul intuiti irridebant, querebantque de muro quibus illas viribus moturi, quibus manibus laturi essent, tantille presertim homines stature. Solent enim pre suorum mole corporum gentes arctoe romanam spernere mediocritatem. Postquam admoveri muris machinas conspexerunt, insueto et numquam alias viso spectaculo stupefacti legatos ad Cesarem destinarunt, quorum unus in hanc sententiam verba fecit: Credimus, o Romani, vos non sine celesti auxilio preliari, qui hec hominibus impossibilia tam mirabili facilitate perficitis. Quamobrem resistere vobis non est nostri propositi, sed in potestatem vestram nos et nostra committimus. Unum hoc exposcimus, si tanta est clementia tua, Cesar, quanta fama loquitur, si salutem nobis tribuis, ut arma non auferas. Vicini enim nostri omnes fere nos oderunt nobisque invident, a quibus nos, amissis armis, protegere nequeamus. Alioquin optabilius nobis est, quicquid libuerit, a vobis talibus viris pati, quam suppliciis ad necem dedi ab iis, quibus imperare consuevimus. Ad hec Cesar: Servassem, inquit, vos libentius, si vos dedissetis ante, quam muris machinas admoverem; sed et nunc servabo, magisque in vobis naturam moremque meum, quam, meritum vestrum sequar, ita tamen, ut sine armorum traditione deditio non procedat. Nam quod de odio vicinorum dicitis, curandum michi linquite: ego indemnitati vestre providebo, ut Nerviorum providi, iubendo finitimis, ne vos ledant. Iussu meo, quam vestris armis, eritis tutiores. Hoc precepto, vis armorum ingens tradita, sed et magna pars retenta atque abdita, ut ab iis, qui metu belli, non amore pacis agebantur; traditum quoque oppidum; et quietus ille dies fuit. Nocte proxima Cesar milites suos muris egredi claudique portas iusserat, ne quid iniurie cives a militibus paterentur. Sed huic cesaree pietati hostium fraus ac furor obiectus erat. Itaque barbarica levitate, mutato repente consilio, rebellarunt neque victori oppidum abstulisse contenti castra etiam invasere tanto impetu tantoque ardore non modo contra romanam virtutem, sed contra iniquitatem etiam locorum, ut facile appareret desperantes de salute pugnare. Eo congressu ex illis ad quatuor millia cecidere, ceteris intra oppidum compulsis; sic omni penitus spe abiecta, ut die proximo, frangentibus portas Romanis, nullus obstiterit. Captum oppidum venditique omnes; quorum turbam quinquaginta trium millium numerum implesse compertum fuit. Per eosdem dies a legato Cesaris P. Crasso, quem modo ad Venetos aliosque quamplures populos, qui extremum accolunt oceanum, premiserat, nuntiatur omnes illas gentes sponte sub romanum imperium venisse. Iamque ad barbaros, qui trans Rhenum habitant, romane cesareeque virtutis et clementie fama pervenerat, adeoque percrebuerat, ut omnes ultro ad Cesarem legatos mitterent, qui se et daturos obsides et iussa facturos sponderent; quos ad se redire initio secuture estatis imperavit, quum ipse scilicet ex Italia rediisset, quo, deductis in Carnutes ac Turones in hiberna legionibus, festinabat, premissis Romam literis de rebus a se gestis, quarum merito quindecim dierum supplicatio est indicta, quem honorem ante eum ducum nullus habuerat.

Digresso Cesare ex Galliis, Sergius Galba, quem legatum in Sedunos aliasque urbes proximas cum parte equitatus et duodecima legione dimiserat, Sedunorum aliorumque dolentium filios suos obsidum nomine sibi eripi et Romanos publice utilitatis obtentu, vere autem dominandi libidine, illis in regionibus consedisse egro animo ferentium eorumque paucitatem contemnentium insperatis insidiis circumventus adeo in angusto fuit, ut consilium ipse suique omnes caperent erumpendi, seque fuge presidio salvandi. Quo tamen consilio non reiecto, sed dilato, elegerunt armis potius experiri, quam fuga, si qua esset ad salutem via. Quum vero hostes castra invasissent multitudine fresi, fessis integros submittendo (quod apud Romanos non modo fessis, sed ne vulneratis quidem fieri poterat, quibus nedum requiescere, sed nec loco arrepto vel parumper cedere liceret, usque adeo eos attrivissent, ut, oppugnatione sex continuis diebus sine intermissione protracta, res romana iam ad desperationem ultimam spectaret, nec tam pro salute amplius, quam pro ultione, resisterent, ne inulti perirent), Publius Sextius Baculus, centurio primi pili, quem in congressu Nerviorum multis afflictum vulneribus memoravi, simulque Gaius Volusenus, tribunus militum, consultissimi duo fortissimique viri, prepropere Galbam adeunt: Et una est, inquiunt, spes salutis, si consilium, quod primum sumpsimus, vel ultimum exequantur. Nam quid hic agimus laborantes? Longe isti nos numero antecedunt. Quin in hos barbaros violenter irrumpimus, et nil tale cogitantes aggredimur? Aderit pio forsitan fortuna conatui. Alioquin, nisi impetu vincimus, pugna vincemur ordinaria. Acquievit fidis Galba consiliis, et erant, qui merito crederentur. Mox edoctis centurionibus ac tribunis, quid facto opus esset, militibus edicitur, ut respirent neque aliud quicquam rei agant, quam tela hostium sustinere, intentique interim signum eruptionis expectent. Vix brevi hora laboriose tradita quieti, dato signo, quod convenerat, subito preter spem castrorum portis erumpitur tantis animis, ut stupentes barbari ferre impetum non possent, et dicto citius pugne status mutaretur, ut, qui modo invadebant, invaderentur, et, qui invadebantur, invaderent, quique in claustris clausi oppugnatione terribili ad captivitatem et supplicium petebantur et in medios hostes invecti ferro obvia cuncta prosternerent, ita ut ex triginta millibus barbarorum, qui legionem unam circumstiterant, brevi temporis in spatio plus quam decem millia cesa essent; reliquos morti non virtus, sed fuga preripuit. Sic virorum fortium prudentiumque consilia prosperis prosequitur fortuna successibus. His actis, Romani victores sese in castra recipiunt. Sed Galba, memor se illis in locis a Cesare dimissum non ut bellum gereret, sed ut iter illud eco Galliis per Alpes ad Italiam difficile ac mercatoribus onerosum, et pene obstrusum perplexumque portoriis, periculosumque latrunculis patefaceret suaque tutum redderet presentia; insuper victor licet, nolens tamen rem sepius fortune committere et rursus extrema tentare, inde statim nullo obstante in Allobroges, romanam provinciam, est reversus atque illic tranquillius hibernavit. Alia subinde belli materia per ducis absentiam orta erat. Pablius Crassus, egregius adolescens, cum septima legione dimissus a Cesare secus oceanum hibernarat. Is frumenti precavens inopiam, ad singulas gentes finitimas legatos singulos, ad Venetos vero geminos destinavit, quod gens illa esset omnium eius regionis potentissima, cuius hodie, quod sciam (sic transeunt res humane) ne nomen quidem aut vestigium ullum extat. Illi autem, cogitantes hic fortassis modo sese obsides, quos Romanis non sponte dederant, recuperaturos, legatos detinuerunt ac vinculis astrinxerunt. Hoc exemplo freti populi vicini, ut quibus levia mobiliaque sunt ingenia, legatos etiam ad se missos redire ad suos pari proposito vetuere. Dumque hec adversus Romanos in Galliis contra fidem contraque ius gentium agerentur, Cesar nichil inde sollicitus, quod pacata omnia estimaret, in Illyricum iam profectus erat, ut is, qui terras incognitas ac remotas videndi infinita cupidine traheretur. Erat autem Illyricum provincie sue pars lege sibi Vatinia superaddita, cuius latissimi fines sunt: hinc Italia superiorque Germania, inde Macedonia et Thracia et Epirus; hinc sinus Adriacus, inde maximus nostri orbis amnium Danubius. Sane hac rebellione Crassi literis nuntiata, remandavit Cesar, ut in Ligere, preclaro amne Galliarum, qui nomen et aquas in oceanum fert, classem navium longarum, quantam potest, extruat, gubernatores ac remiges ex provincia conquirat, ut ipse, quum venerit, his copiis ad hostes oceanum accolentes secundo alveo descendat. Et idem ipse illico, ut celi Alpiumque conditio hominibus ullo modo permeabile iter fecit, dimisso Illyrico, festinantissime remeavit in Gallias. Quum enim haud dubie cunctos homines omni bellica virtute superaverit, et alios et seipsum sua illa incredibili celeritate transcendit, que sepe multis in locis cognita effecit, ut quantolibet absentem spatio semper hostes et presentem et imminentem cervicibus cogitarent. Nemo unquam expeditior agiliorque, non dicam imperator, sed viator, fuit. Cesare igitur reverso, Veneti Gallique alii factum suum reputantes, qui legatos gentis potentissime barbarica immanitate violassent, non ad veniam petendam, sed ad vim inferendam sese apparant vicissimque se populi in bellum alter alterum cohortantur. Neque solum a proximis contrahunt auxilia, sed etiam a Britannis, qui oceani estu semoti, non magno tamen intervallo, contra illam plagam habitant. Et hec faciunt non tam armis, quam locis fidentes imperviis atque palustribus, ubi nec expeditus pedum usus esset nec navium aut equorum, et, ut navigari possit, sentientes se navibus abundare, quibus egeant Romani. Dabat insuper animos estus ille reciprocus, qui alternis motibus litus quatit tegitque et enudat, oceani incolis notus exterisque terribilis, navium preterea suarum robur et armamenta pro qualitate fluctuum ac ventorum, quibus agitande erant ac pulsande, propter que maris hostiumque violentie perferende multo romanis navibus aptiores viderentur. Harum omnium difficultatum nullam Cesarem latebat: magna tamen lacessitus iniuria veritusque, ne, si ista dissimulasset, relique nationes (ut sunt animi in superbiam ac perfidiam proni), inulte rebellionis exempla sequerentur, hoc sibi nullatenus negligendum estimabat, sciens, quam naturaliter hominibus insitum libertatem amare et odisse servitutem, ante alios Gallis ingenitam levitatem, ut de facili mobiles atque ad subita bella volubiles essent. Iam per extrema Galliarum presagia novitatum variarum multa conceperat. Itaque, ne, ut fit, motus alii super alios orirentur, essetque ubilibet qui cohortibus occurreret, per diversa terrarum divisit exercitum: Titum Labienum cum equitatu magno misit in Treveros; huic iussit, ut et Remis et amicis aliis in obsequio conservandis, et Germanis Rheni transitu cohercendis intenderet. Publium Crassum cum parte etiam equitatus et duodecim legionariis cohortibus misit in Aquitaniam, cui iniunxit, ut curaret, ne qua inde in Venetos aut alias Galliarum partes auxilia mitterentur. Titurium Sabinum cum tribus legionibus in Ulnellos vicinasque gentes misit, quibus omni studio continendis ut insisteret, imperavit. Decimum Brutum adolescentem classibus preposuit, et illi, que se iubente in Ligeri facta erat, et illi, quam suo quoque iussu venturam ex Pictonibus Santonisque et ceteris tractus illius officiosis gentibus expectabat; huic precepit, ut ad primum expectate classis adventum cursum agat in Venetos. Ipse ad eos, cum reliquis legionibus terrestri procedit itinere; multisque passim oppidis expugnatis, que inexpugnabilia videbantur, ceptis instabat alacriter sperans pedetentim rem conficere. At Veneti viarum usu ac peritia et navium abundanti copia, impositis in eas fortunis suis coniugibusque et filiis, quum prohiberi fuga nullo modo possent, liberi atque incolumes abibant in oppida alia atque alia, quo Romani locorum ignorantia et navium penuria non poterant sequi, ibique se iterum atque iterum defendebant; resque in longum ibat et in irritum desinebat, nec belli finis ullus ostendebatur, eoque magis quod romane naves aliter fabrefacte oceanique fluctibus impares tempestatibus insolitis tardabantur. Itaque rem Cesar intelligens, inefficaci labore pretermisso, classem expectare duxit honestius, quoniam res non vanis nec se dignis subterfugiis, sed uno videbatur transigenda certamine. Has inter curas expectata classis affuit alto veniens oceano, quam cernentes Veneti suis litoribus propinquantem cum ducentis viginti munitissimis navibus illi obviam exiere. Eratque romane pugne ratio difficillima, quod et fortiores essent et maiores barbarorum, naves, et turribus altioribus preeminebant, unde ex alto pugnantibus illis quasi iniquis prelium in locis ageretur. Vela quoque et mali et antenne immensa mole prestabant, qui se romanas naves facile oppressuros confidebant; et fecissent, si naves navibus concurrissent. Sed omnia vincit ingenium et virtus. Erant Romanis falces inaudite magnitudinis, quas cum artificioso quodam impulsu rudentibus hostium iniecissent, et, navigio in adversum remis acto, rudentes velut cultri acie tonsorii scindebantur, et antenne simul ac superba ruebant armamenta fiebantque suarum impedimenta navium, quarum fuerant ornamenta ac presidia; restabatque non navium sed virorum pugna, in qua longe superior erat acies romana; et virtutem insitam spectator eximius excitabat. Cuncta enim in conspectu Cesaris agebantur et exercitus circumfusi, qui litoribus proximos occupabat colles, in quo bellicarum rerum multi magnique erant iudices, noti omnes bellantium et amici, quorum sub oculis nec virtus nec ignavia esse posset occulta. Et suapte igitur natura viri fortes et his acti stimulis strenuissime rem gerebant, sic ut brevi fracta hostis pertinacia, spem salutis fuge ventisque committerent. Quibus quum vela credidissent, quasi Romanos veriti subito siluerunt, et, stagnante freto destitutis, quas vehebant, navibus, iners celi marisque tranquillitas consecuta est, sic ut immobiles languentibus vadis starent. Assecuti Romani, quum hora diei quarta esset, usque ad occasum solis incendere ac ferire numquam vel momento temporis destiterunt, omnibusque fere vel exustis vel oppressis, pauce beneficio vicine noctis elapse sunt. Hoc prelio non modo flos iuvenum Venetorum, sed provecte etiam etatis consilium ac virtus intercidit. Perditis ergo viris ac navibus et omni insuper spe amissa, se suaque Romanorum potestati atque arbitrio commisere. Hos Cesar contra suum morem tractavit immitius, ut barbaros a violandis legatis exemplo supplicii deterreret: senatum morte, populum servitute, pena bonis animis graviore, multavit. Sic cum Venetis debellatum; qua victoria non ipsi tantummodo subacti, sed maritima ora omnis ad obsequium redacta est. Ecce autem alia ex aliis bella consurgunt. Titurius Sabinus iussu Cesaris in Ulnellorurm fines introierat, apud quos tunc summe rerum preerat Viridonix. Multe in circuitu civitates a Romanis defecerant, quarum alique senatum suum, quod neque defectioni neque bello consentiebat, interfecerant. Latronum quoque manus ingens partim bello, partim preda eliciente, dimisso agriculture studio, sese istis adiunxerant, e quibus omnibus magnus exercitus iam in armis erat. Sabinus, locum castris aptissimum nactus, intra vallum suos, lacessitus sepe licet ab hostibus, continebat, ut iam non hostium modo, sed suorum in contemptum paulatim incidisset. Ipse vero non id metu alio faciebat, nisi quod absente Cesare tanta cum multitudine congredi, quisquis exitus sequeretur, ne temeritati tribui posset potius, quam virtuti, anxius suspensusque erat animo. Ubi se sperni autem intellexit, pugnare tandem, sed inprimis contemptum huiuscemodi, quantum posset, exaggerare disposuit. Itaque Gallum quemdam, sibi perfamiliarem versutumque hominem, noctu hostium in castra transfugere iubet, et, quid fieri velit, edocet. Paret ille, et, origine dictis astipulante fidem, meritus cepit hostibus suadere, et animis credulis facile persuasit, primo quidem, Venetorum in finibus Cesarem extremis periculis circumventum, deinde in romanis castris hinc fama ducis, hinc hostium presentia tantum esse formidinis, ut de nocturna agitent fuga, qua et Cesarem adeant ducique indigo opem ferant, et instantibus sese malis eripiant. Id quum publice creditum esset (est enim non vanis modo, sed omnibus insitum, ut, quod valde cupiunt, facile etiam credant), totis passim castris una omnium vox audiri, providendum modis omnibus, ne tam felix occasio per ignaviam dilabatur. Exercitus instantia victi duces furori publico manus dant. Discurritur hac illac, et consensu ducum sarmentis variaque materia ex agris collecta ad implendas fossas et in castra penetrandum, onusti sarcinis et cursu defessi, omnes redeuntes ad grave opus supraque suas vires, romana castra ad laboris cumulum in alto imposita invadunt, haud dubii, Romanos preter fugam aut deditionem nichil ausuros. Sed fefellit gentem credulam vana spes. Nam Sabinus, suis militibus valida exortatione firmatis et pugnam vehementer optantibus, erumpendi signum dedit. Qui quum subito preter spem hostium erupissent, idque duabus simul portis, et virtute atque experientia bellandi et natura loci et lassitudine hostium adiuti, integri ipsi virium et quiete recreati fundunt illos facile prosternuntque. Quo metu, non modo qui evaserant ex prelio, sed vicini etiam, se Romanis dedidere; sunt enim Galli ineundis bellis promptiores, quam adversitatibus tolerandis. Et forte ita accidit, ut una eademque die et Sabinus Cesaris et Cesar Sabini victoriam audiret. Per hos ipsos dies Publius Crassus in Aquitaniam missus a Cesare, quamvis adolescens, senilibus animum exercebat curis, et secum cogitans in his terris multa illis annis adversa Romanis accidisse multa sibi utendum prudentia sentiebat. Assumpta igitur primum sollicitudine rei frumentarie atque equitatus comparandi, quod ee gentes plurimum eo genere virium pollere dicebantur, multis equitibus et fortibus viris expressim Tholosa ac Narbona, amicis urbibus, accersitis, quum iam virium satis esset, Sontiatum fines ingreditur. Illi autem non contenti hostem expectare, progressi obviam, et Romanos hinc eorum paucitatem, hinc ducis etatem contemnentes, in itinere sunt aggressi. Spe autem in contrarium versa, equitatus eorum, cui unice fidebant, romano funditur equitatu, cesisque quamplurimis, eodem impetu Crassus oppidum hostium invadit, multamque post resistentiam, datis ad extremum armis et obsidibus, per deditionem cepit. Erant tunc in Gallia, qui nunc neque ibi neque alibi usquam sunt, homines tante in amicitiis fidei tanteque constantie, ut cum iis, quorum se amicitie devovissent, omnem subire fortunam, et ad ultimum etiam mori vellent, neque post illos vitam ullam pati possent, quin, si mori aliter non daretur, mortem sibi ipsi manu propria consciscerent: mirum genus multum his modernis, amicitias utilitate metientibus, adversum; neque quisquam ex eo numero inventus a seculis ferebatur, qui hoc facere renuisset. Vulgo Soldurios vocitabant. Ex his sibi sexcentos Adiaterinus, princeps gentis, beneficiis et fide paraverat, cum quibus inter ipsam deditionem, que illi utique non placebat, eruptionem in Romanos fecit, ita ut improvidos repentina specie pene turbaverit: sic devoti omnes morti in prelium ruebant. Reversis tamen ad se militibus romanis, quum aliquandiu graviter pro hostium paucitate pugnatum esset, suo cum duce victi orantesque cum populo deditionem dux ac Soldurii sunt recepti. Dehinc Crassus in ulteriora progrediens vicinarum gentium conspirationibus magnis excipitur, ita ut etiam ab Hispanis oris, que proximiores bello erant, per legatos auxilia peterentur et duces eligerentur ex iis, qui sub Quinto Sertorio, rebelli quidem, sed romano duce, longo usu militaris scientie magisterium adepti bella gerere prorsus romano more didicerant, loca idonea capiendo, castra communiendo, commeatus hostium impediendo, acies instruendo, presidia disponendo, prelio ac receptui canendo, omniaque suis horis suisque ordinibus faciendo. Que Crassus cuncta conspiciens cogitansque, quod erat, se propter quorum paucitatem non posse diutius hostium consiliis atque artibus obstare, pugne fortunam experiri statuit. Quam rem quum ad consilium reiecisset idque ipsum omnibus visum esset, mane proximo in aciem eduxit, expectans ut in prelium hostes egrederentur. Illi vero, etsi de victoria non diffisi, tutius tamen rati sunt sine prelio vincere, quod per frumenti penuriam eventurum sperabant, propter quam si Romani loco cederent, illorum tergis instare decreverant. Hac spe castris se tenebant, neque pro victoria obsidionis infamiam recusabant. Romani hostium tarditatem non consilio imputantes, sed pavori, et hortante duce et militibus pugne signum una voce poscentibus, signo dato, castra aggrediuntur. Quo in actu auxiliares, in quibus ad prelium modicum spei erat, missilibus suggerendis, fossis implendis atque aggeribus convectandis multiplici opere occupati speciem maioris exercitus exhibebant; addebatque error hic animos Romanis atque hostibus minuebat. Utrinque tamen pugnabatur asperrime, dum ecce equites quidam Crasso nuntiant castra hostium ab adversa parte negligentius custodiri. Is prefectos equitum eo mittit. Illi autem his cohortibus, que castrorum presidio subsederant, a vulneribus et labore integris, longe a conspectu hostium circumductis, partem illam castrorum improvisi adeunt, et ante quam sentirentur, vallo disiecto, mediis castris cum cede clamor exoritur. Territi hostes repentinis malis, omissa partis alterius defensione, diffugiunt. Romanus illos equitatus locis campestribus assecutus obtruncat, ita ut ex quinquaginta millibus Aquitania Cantabriaque collectis vix quarta pars prelio superesset. Quo metu diffuso, pars maxima populorum circumstantium ad deditionem venit, fecissentque idem omnes, nisi instantis brume spes negotium distulisset. Hec Cesar per legatos suos agebat in Galliis; ipse autem a Venetis in Menapios processerat extremosque hominum Morinos, ut ait Maro, quod he due gentes nec legatos ad se miserant et in armis erant. Et quamvis hiems adventaret, sperans tamen modici temporis opus esse, rem aggreditur. Erat autem longe alia, quam crederetur, belli ratio. Audientes enim maximas atque creberrimas victorias Romanorum non armis, sed latebris, decreverant se tueri. Itaque se suaque omnia in paludibus ac silvis abdiderant, iuxta quas dum castra exercitus romanus attolleret, illi subito quasi ab inferis emergentes, effusos atque in operibus impeditos diversis viis dissonisque clamoribus invadunt. Romani impigre, opere intermisso et armis arreptis, in illos impetum fecere eosque in silvas redegere, paucis inter vepres perditis, multis hostium interfectis. Ex tunc Cesar silvestri materie cedende, et in morena valli ad tutelam suorum circumducende, operam dabat, ne clandestinis eruptionibus premerentur. Sed iam hiems aderat, et ingentibus ac perpetuis imbribus impedita res est, vetitique milites sub pellibus agere. Victor ergo hominum, sed nature cedens, incensis ac vastatis finibus hostium, cum exercitu in Aulercios Lexoniosque in hiberna concessit.

His temporibus Germanorum turbe ingentes Rhenum, metu pellente, traiecerant, fesse bellis assiduis atque importunitatibus et iniuriis Suevorum, que gens maxima belloque potentissima omnium Germanorum et olim fuisse legitur et nunc esse dicitur. Quorum de moribus multa quidem a scriptoribus rerum memorata pretereo, quoniam apud eos et apud omnes fere homines mutati sunt mores, queque iacturarum pessima est, prope semper in deterius. Horum, ut sileam reliquos, illum saltem morem video mutatum: nempe vinum etate Iulii Cesaris abhorrebant, quod, ni fallor, hodie non abhorrent. Hi vicinitatis atque adeo humanitatis impatientes omnes finitimos populos aut tributarios sibi effecerant aut prorsus expulerant. Itaque ad unam partem finium Suevorum fuisse traditur ingens atque incredibilis solitudo, idque sibi tunc magne glorie ascribebant. Nunc etiam per eorum, fines et suspecte multis in locis solitudines (expertus loquor) et ambiguum iter est. Hos igitur Germanorum populos a Suevis pulsos quum in Galliis consedisse Cesar audiret, Gallorum veritus levitatem, qui more frondium vento quolibet agitantur, et mercatores et cursores more patrio manu prehendunt detinentque, et, unde veniant et quo pergant et quid novi afferant, percunctantur, regunturque rumoribus sepe etiam falsis, et sepe his moti ea deliberant, quorum mox peniteat: hec, inquam, veritus Cesar, ne fame cuiuspiam flatibus moverentur et a romana fide desisterent, estate non expectata, ad exercitum venit et invenit vera se timuisse: missos legatos a Gallis ad Germanos, invitantes hortantesque, ut a leva Rheni, ubi substiterant, abscederent seque inferrent in intima Galliarum; nichil eis defuturum omnium, que petissent. Motus his Cesar, sed dissimulans, Gallorum principibus ad colloquium evocatis, benignis orationibus leniit firmavitque animos, atque edixit equitatum ad quem ex debito tenerentur, ut paratum in armis haberent: esse enim sibi animum ad liberandas Gallias ab incursu germanico proficisci. Quicquid ille preceperat, adimpletum est non obedienter modo, sed libenter: ea est facilitas animorum. Dum instructis ergo paratisque omnibus iter arripuisset, iamque ad castra hostium paucorum dierum itinere propinquaret, legatos barbarorum obvios habuit, quorum primus in hanc sententiam verba fecit: Neque Germani, inquit, o Cesar, bellum inferunt Romanis neque, eis si Romani bellum inferant, recusant. Mos est noster a maioribus per manus nobis traditus bella moventibus obstare, nullum ob hanc causam precari. Suevis solis nos impares confitemur, quibus ne ipsi quidem celites pares sint. De reliquo mortales omnes vincere posse confidimus. Unum non humile, sed ut iustior causa nostra sit, dicimus, venisse nos in Gallias non sponte, sed coactos; profugos, domo pulsos, aliquo pergere recesse fuisse. Si Romani velint, posse eis amicos esse non inutiles. Ad id sane duorum altero opus esse; ut aut terras eis, quas inhabitant, largiantur, aut possidere, quas armis quesierint, patiantur. Ad hec Cesar inter multa respondens nullam eis posse secum amicitiam ait esse, nisi quamprimum Gallie finibus emigrarent, neque satis se mirari posse, quenam esset ista ratio, ut, qui sua defendere non valerent, invaderent aliena, quasi ad iniuriam inferendam, quam ad defendendam iustitiam, fortiores, quum fortioribus viris vires addere soleat animosque defensio suscepta iustitie. Neque vero esse agros ullos in Gallia, qui tante hominum multitudini assignari possint sine iniuria possessorum. Esse autem apud se aliarum gentium legatos, inprimis Ubiorum, amicorum populi romani, de Suevorum violentia conquerentes opemque poscentes: posse eos cum illis habitare, donec utrisque consultum sit. Se Suevis imperaturum, ut ab eorum offensionibus abstineant. Legati se post triduum redituros responsumque sue gentis relaturos quum dixissent, poposcerunt, ne castra interim promoveret. Sensit fraudem Cesar; equitatus enim partem magnam trans Mosam amnem frumentatum ab iis missam senserat, quam hoc spatio temporis expectabant. Itaque, quod peterent, se facturum negavit processitque; et quum iam nonnisi duodecim millia passuum distaret a barbaris, legati id ipsum poscentes instantius occurrerunt, idque quum iterum negasset, petierunt, ut ad suos equites, qui preibant, mandaret prelio abstinere, donec ipsi legatos ad eos, quos in eadem conditione cum Suevis esse diceret, destinarent, ut, federe cum eisdem icto, simul Cesaris consilio uterentur. Ad hec exploranda ac firmanda cum Ubiis triduo etiam opus esse. Intellexit Cesar hanc quoque petitionem eodem spectare, quo primam, respondit tamen se de die illo non amplius, quam quatuor millia passuum, progressurum; illic die proximo adessent, cum quibus de illorum petitione dissereret. Equitibus nichilominus iam pregressis mandavit, ne hostes invaderent; quod si ab illis invaderentur, usque ad ipsius adventum impetum sustinerent. Equites, iussu Cesaris accepto, et qui apud eum legatos hostium vidissent, tamquam in pace securi ibant et incauti: fidei signum, non prudentie. Id quum hostes animadvertissent, quamquam numero longe impares, repentino impetu invecti quadringentos septuaginta ex eis occiderunt, reliquos in fugam versos insequi non prius desierunt, quam ad conspectum Cesaris est perventum: ibi demum persecutionis fugeque finis fuit. Memorabilis inter cesos casus extitit Pisonis, qui vir fortis ac nobilis ex Aquitania, amator populi romani et amicus dictus a senatu, quum germano proprio ab hostibus intercepto opem ferens illum quidem periculo liberasset, vice eius detentus inter turbam atque equi vulnere ad terram datus aliquandiu pedes animosissime se defendens, victus tandem concidit. Id quum frater, iam prelio digressus, agnosceret, equo stimulis adacto, medios in hostes rediit, ibique fortiter dimicans occubuit. Ad hunc modum duo simul fratres egregii mutua pietate periere. Cesar circumventum sese dolis dolens, nullos iam legatos hostium audiendos, nullam conditionem pacis admittendam neque vel modicum differendum ratus dum copie hostium iungerentur; simul illud intelligens, apud leves Gallorum fragilesque animos hostilem fraudem virtutis opinionem et virtutis nomen facile reperturam, statuit omne hostibus consultandi simulque et Gallis falsam opinionem confovendi spatium celeritate preripere. Consilio igitur advocato, dum propositum suum illis aperit, ecce de transverso legati hostium, quibus prospere fraus prima successerat (nec priores illi tantum, sed principes gentis et seniores omnesque, in quibus summa erat apud illos auctoritas), ad Cesarem in castra perveniunt, vel excusaturi preteritas fraudes, vel novas, si liceat, innexuri. Quos ubi Cesar aspexit, nulla penitus de re auditos illico capi iussit, simulque instructo iter exercitu festinus arripuit, in quo ordinando nuper victos equites in extremo posuit, ne forte reliquie pridiani metus alique superessent, quibus etiam intrepidi afflarentur. Sic ad hostes generose plenus ire et degeneris memor iniurie properabat, et octo millia passuum dicto citius emensus ante illis apparuit, quam quid de legatis suis esset, quidve de hostibus, scire aliquid potuissent: subita re turbati neque arma neque consilia capiendi spatio relicto, an hosti occurrerent, an castra defenderent, an salutem fuga quererent, incerti stupidique herebant. Cognita trepidatione hostium ex fluctuatione hominum ac signorum, romani milites et illorum perfidia et hortatu sui ducis impulsi castra pervadunt. Pauci armati paratique restitere, alli autem et in finem omnes fugam arripuere. Immisso post eos equitatu, magna eorum in itinere strages fuit. Dehinc agmine perpetuo, ad confluentem Rheni ac Mose delati, quum se metu insequentium in oppositum amnem iniecissent, et lassitudine et pavore et impetu alvei superante demersi sunt. Ita pene omnes partim pugna, partim fuga, partim aqua consumpsit, quum essent hominum millia quadringenta ac triginta. Sua in castra reversus Cesar incolumi exercitu (mirum dictu) tanto ex bello paucis tantummodo vulneratis, quum legatos reliquosque, quos capi iusserat, invenisset, absolvi fecit et, quo vellent, abeundi tribuit licentiam. Illi vero Gallorum propter attritos fines iracundiam metuentes apud Cesarem residere numinis instar optarunt, quos ille secum magnanimus, concessa libertate, detinuit.

Post hec Cesar modis omnibus transire Rhenum disposuit. Multe eum impellebant cause, tres inprimis. Nam et opere pretium estimabat, ut Germani, qui quotidie in Gallias transire sibi consuetudinem fecerant, suarum metu rerum domi continerentur, ubi adverterent exercitum populi romani posse et audere Rhenum transnatare, neque semper assuescerent invadere, sed invadi etiam interdum. Deinde, quod pars illa germanici equitatus, quam predandi causa trans Mosam missam proximo prelio non interfuisse memoravimus, trans Rhenum, audita suorum clade, confugerat seque Sicambris adiunxerat, a quibus Cesar quum per nuntios postulasset, ut eos, qui Romanis simul ac Gallis bellum moverant, sibi redderent, responderunt imperium populi romani Rheno terminari; si Germanos in Galliam transire ad iniuriam traheret, cur minus iniuriosum duceret trans Rheni metas imperium extendere? Quamquam barbarica, ista responsio coloris fortasse aliquid, sed nil penitus rationis habuerit; non enim trans Rhenum imperium petebatur, sed ut cis Rhenum iniuriose gesta punirentur; nisi forte illud sibi barbaries insolens usurpabat, ut, qui ad eam confugissent, inviolabiles haberentur, que brevi non modo alios, sed seipsam salvam facere non potuit. Tertium erat, quoniam Ubii, soli ex transrhenanis Romanorum in amicitiam recepti, affectuosissime deprecabantur, ut eis romanus imperator adversus Suevos aut mitteret, aut ferret auxilium. Nam si ipse forsitan transire non posset rei publice negotiis occupatus, satis abundeque illis esse presidii in solius exercitus sui fama, que, post devictum Ariovistum atque ultimum hoc prelium confectum, tam late per Germanie extrema diffusa esset, ut sub eius umbra nominis tutos se esse posse confiderent. Navium vero ad transitum affatim sibi esse ne dubitaret. Et Cesar quidem his de causis ac fortasse aliis transitum exoptabat, sed transire navibus neque sat tutum neque vel sibi vel populo romano satis honorificum iudicabat, animumque ideo ad structuram pontis intenderat, tametsi difficultatem maximam fluminis impetus profunditasque et latitudo pretenderent. Sed nil volentibus arduum. Disposuit firmavitque vel nullo modo alio vel ponte transire, vicitque omnium rerum perplexitatem operosissimi atque ardentissimi ducis industria atque obsequentissimi durus labor exercitus. Ponte igitur brevi tempore mira arte perfecto, traduxit armatas legiones primusque Romanorum, sicut scriptum est, Germanos, qui trans Rhenum incolunt, aggressus maximis affecit cladibus. Sed sequor ordinem. Presidio validissimo ab utraque pontis parte dimisso, primus illi post Rheni transitum in Sicambros fuit impetus, qui superbe romani fines imperii Rheno amne prescripserant. Eo pergenti multarum urbium legationes occurrerunt amicitiam pacemque petentium, quibus omnibus benigne respondens Cesar obsides imperavit. Sicambri autem, ut est magna pars hominum, verbis plus quam factis, animosior, mox incepti fama pontis audita quorumdam, qui apud eos versabantur, quibus romana notior virtus erat, consilio atque hortatu, desertis urbibus cum fortunis suis omnibus, in solitudines ac silvarum interiora confugerant. Cesar hoc iampridem tardum et difficile belli genus expertus, et plus tedii habens quam periculi, tempus inutiliter non terendum statuit. Pervastatis ergo vicis rebusque hostium, quo vel ferrum potuit vel flamma pertingere, ad Ubios, hoc est, ab hostibus ad amicos, transiit expectatus atque optatus. Apud eos vero moram trahens propositum et consilia didicit Suevorum. Ea erant huiuscemodi: Accepto enim transitu Romanorum, quorum fama virtutis iam cuncta compleverat, nuntios ad omnes sue gentis circumquaque direxerant. Unum omnibus preceptum, ut, urbibus atque oppidis derelictis, coniuges filiosque, et quicquid eis carum esset, in silvis, que immense illis erant, reconderent; viri omnes armipotentes certo loco Suevie in medio, ex omni undique regione confluerent, ibi Cesarem expectarent acieque confligerent. Cesar autem, quam ob causam nescio, sed opinor tantum virum nil sine certa ratione voluisse, contentus in presens adventu suo Ubios obsidione liberasse, ac reipsa ostendisse Germanis, Rheni transitu Romanos neque metu neque difficultate prohiberi, quominus et amicis opem ferant et hostibus ultionem. Nonnisi decem et octo diebus actis in Germania, rediit in Gallias, pontemque post tergum fregit, ne ab hostibus frangeretur.

Crescentibus in dies bellis atque periculis, crescebat simul ducis animus et, attritu velut aurum, splendidior fiebat, quove plus difficultatum, eo plus spei erat. In omnibus quidem bellis, que per eum in Galliis ad id tempus gesta erant, missa hostibus auxilia a Britannis agnoverat. Id indignans ad eos ire disposuit et, quamvis extremum iam tempus esset estatis, que illis in regionibus propter viciniam septentrionis est brevior, ne quid tamen otiosi temporis ageret, insule statum moresque hominum explorare primum statuit. Quod quum neque per homines gallos, quibus loca illa nondum plene nota erant, neque per mercatores ipsos, qui nonnisi litoreas terras easque non omnes, sed tantum Gallie oppositas, adibant, fieri posset, Gaium Volusenum una cum longa navi eo, quid agere illum velit, admonitum, ire iubet et cognitis, que cognosci possent, maturum illi reditum imperat. Is ad eum quinto die rediit, non ausus, ut dicebat, in terram egredi neque se fidei barbarorum credere, et tantum exterius visa renuntians. Hec ita communis quidem habet historia. Habeo tamen non ignobiles auctores, qui Cesarem per seipsum portus et navigationem et accessum ad insulam explorasse confirment, quod ut credi possit, ipse ducis animus facit et similis aliis in rebus audacia. Ceterum seu per alium seu per se cognitis, que cognosci poterant, ipse in extremum Gallie angulum, unde brevior in Britanniam est transitus, quo iam se cum exercitu contulerat, classem omnem contrahi imperat, et qua veneto in bello usus erat anno altero, et que amicis ex regionibus interim redacta ingentem navium numerum expleverat. Et iam fama Romanorum a Germanis transierat ad Britannos, et presens insuper apparatus late metum sparserat. Itaque multarum insule civitatum nuntii Cesarem adeunt, et obsides et obedientiam promittentes. Hos benigne suscipiens et sereno vultu et miti oratione prosequitur hortatusque, ut in proposito perseverent, domum remittit, et cum eisdem Comium, consilii magni virum inque oris illis omnibus auctoritatis eximie ac spectate, sibi vero fidissimum, ut rebatur, quo merito Atrebatibus victis regem illum imposuerat; per quem urbibus britannicis persuadere nititur, ut romane fidei se committant, suumque illis nuntiat adventum. Venerunt et magne partis Morinorum nuntii, excusantes sue gentis errorem, quod adversus populum romanum propter suam imperitam ac turbidam barbariem rebellassent, morum vitio, non odio animorum, et petentes veniam et penitentiam offerentes. Id pergratum Cesari fuit, quod in Britanniam transiturus bellum invitus post terga dimitteret, neque cure britannice preferendum aliquid estimaret. Impositis ergo multis obsidibus, petita concedit. Classe autem, sicut diximus, collecta, ad transitum se preparat; curam portus ac custodiam Publio Sulpicio Ruffo committit cum eo, quod sufficere visum est, presidio; residuum copiarum in Menapios mittit atque in eam partem Morinorum, unde, quod rebellionis indicium censebat, nulli ad eum nuntii venissent; his Titurium Sabinum et Lucium Arunculeium Cottam preficit. Dies interea navigationi aptus affuit, quumque de litore gallico profunda nocte solvisset, proxime lucis hora quarta britannicum litus attigerat, plenumque illud armatis hostibus conspicatus preruptasque rupes pelago impendentes, unde teli iactus aut lapidis usque ad naves facile perventurus esset, substitit parumper expectans suos, quia lentius veniebant. Sic in anchoris usque ad horam diei nonam stetit. Tunc assecutis omnibus legatisque et tribunis militum ac magistris navium vehementer admonitis, ne qua esset bellicis aut maritimis rebus mora, sed ad nutum omnia dicto ocius explerentur, vento et estu fretus idoneo, convulsis anchoris, ad septem millia passuum procul inde plano in litore tota cum classe constitit. At Britanni, intellecto consilio, premissis equitibus atque essedis, quibus in bello uti consueverant, pari velocitate locum occupant; consequuntur equitatum turbe: ita omnes copie egressuris se Romanis obiciunt. Et erat descensus in terram difficillimus propter aque altitudinem, sine qua magne naves esse regique non poterant: et si qui e navibus exivissent, aut sicco de litore aut ex vadis humilioribus excipiebantur hostium occursu, et ubi stare difficile erat, cogebantur iniquo marte certare; unde non immerito Romani territi ac turbati et locorum inscii et eiusmodi prelii inexperti solito segnius pugnabant. Quod ut Cesar vidit, longas naves ab alia classe secerni, et remis applicari litus imperat, atque inde omni genere missilium hostem pelli, quem ipse navium aspectus et magnitudine et remorum strepitu insuetum talibus exterruit. Ubi autem sagittarum imber ac tonitrua tormentorum in hostilem aciem incidere, parumper referre pedem hostes inceperunt. Necdum tamen Romani sese undis credere ausi ipsis e puppibus preliabantur, donec aquilifer decime legionis, quam amabat Cesar, alta deos orans voce, ut feliciter legioni succederet quod parabat, versus ad comites: Desilite, inquit, in fluctus et sequimini me, commilitones mei, quicumque non vultis hanc aquilam hostibus illudendam tradere. Si viri estis, prospera cuncta provenient; si minus, ego saltem debitum meum reipublice ac romano imperio bona fide persolvero. Hec exclamans, medios in fluctus mira alacritate desiluit atque, ut primum terram pedibus attigit, gressu rapido ferre aquilam in hostes cepit. Virtutis exemplo et pudore nobili incitati omnes, non solum qui in illa, sed qui in cunctis erant navibus, in undas atque inde in hostes ruunt. Pugna atrox exoritur, diuque anceps et Romanis adversa propter locorum iniquitatem. Postquam vero omnes terram attigerant, collecti in unum et reducti ad solitum pugne genus, alio impetu invecti fuderunt adversarios; fuissetque clarior victoria, si ad insequendum profugos equitatus in tempore affuisset; tanta fuit tamen, ut Britanni virtute hostium suoque casu territi legatos ad Cesarem mitterent, et deditionem et obsides et, quidquid victoribus debent victi, offerentes. Cum his et Comius rediit, quem ad eos, ut diximus, premissum et commissa edere incipientem vinculis astrinxerant, nunc solutum remittentes violati culpam in multitudinem reflexerunt, et errori publico veniam petierunt. Quibus Cesar acriter increpitis, quod pace per legatos ultro expetita et obtenta bellum intulissent, hostilia in amicos ausi, veniam tamen supplicibus non negavit, quam negare nec noverat nec solebat. Partim datis partim promissis obsidibus, pax conventa est. Principes Britannorum turbas ad agriculturam reverti iusserunt, ipsi seque suasque urbes Cesari insinuare omni studio satagentes. Paulominus festinatio unum michi virum abstulit, quem in medium virtus eius et fama restituent. Is est Marcus Cesius Sceva, miles Cesaris, qui hoc ipso, quem premisimus, ad insulam appulsu scopulum litori proximum plenum turbis hostium contuitus, cum quatuor tantum commilitonibus cimba eo transvectus, et egregia paucitate barbaricam multitudinem est aggressus. Quumque inter pugnandum estus equorei refluxu interstitium illud, quod scopulum ab insula dirimebat, aquis exoneratum transitum non negaret, atque ideo barbarorum ingens copia suis auxilio advenisset, reliquis quatuor iusto pavore perterritis et abiectis vel oranti forsan socio dimissis pilis, solus Sceva contra hostium aciem stetit immobilis, et sua et comitum unus quinque militum pila in hostium membra, nullo incassum eunte, iaculatus; tandem omnibus absumptis, stricto obvios mucrone, unumquemque, ut se primus obtulerat, nunc scuto nunc gladio excipiens ac prosternens, diu utrique partium admirabile prebuit spectaculum, et tot millium in litore dimicantium ad se unum intuendum oculos atque ora convertit. Quumque iam denique non ut in armatum virum, sed ut in turrim munitam omni nisu ira pudorque hostium in furorem versus incumberet; iamque femur ingenti transfixus telo et vultum saxo contusus, gravi clipeoque et galea ictuum vi disiectis, gladio ad extremum fracto pilisque, ut dictum est, omnibus non perditis, sed impensis egregie, pene iam exarmatus, adhuc tamen lorica gravis duplici, se in undas, sua opera hostium sanguine rubicundas, iniecit, ac reversus ad suos, unde gloriam merebatur, veniam postulavit. Nempe quum Cesarem conspexisset: Parce, inquit, optime imperator; arma perdidi. At ille summus estimator meritorum, cuius sub oculis gesta res erat, et facta viri fortia et verba magnifica centurionatus honore remuneravit. Incidit per hos dies res parva quidem dictu, sed eventu magna atque periculosa. Naves in Galliis dimisse, quibus inerat equitatus, paucis post Cesarem diebus secundo funem vento solverant, quumque britannicis iam litoribus propinquantes in conspectu suorum essent, tantis repente tempestatibus conquassate sunt, ut omnes undique spargerentur, et alique, unde venerant, violentia pelagi verterentur, alie ad alteram partem insule summo cum discrimine cogerentur. Quin etiam naves alie, et longe et onerarie, in quibus exercitus transportatus erat, quamvis litori herentes, sic procellis tumescentibus avulse atque oppresse sunt, ut romanam audaciam mundi finibus non contentam extraque orbem bella querentem terre limes ultimus castigare videretur oceanus. Denique sic disiecte omnes, sic, perditis armamentis, aut fracte aut inutiles reddite videbantur, ut merito hec inter adversitates cesareas numeretur. Qua de re consternatio ingens ac mestitia totius exercitus consecuta est. Nam neque alia classis, qua redirent, erat, neque ad hanc ipsam reparandam vel materia vel facultas, et in Gallia hibernandum esse, et hibernari in Britannia propter frumenti inopiam non posse constabat; et preterquam quod res per se ipsam tristis erat, accedebat et altera dolendi causa ac timendi. Siquidem Britannie principes, quos in fidem Romanorum non amor, sed pavor, attraxerat, omnia illis deesse quum cernerent, naves, equites, frumentum, nec stare illos diutius posse nec abire, eorum quoque paucitatem castrorum ex angustiis metientes, quod neque equitatus neque impedimenta, sed sole ibi erant legiones, conceperunt spem, ut fit, ex alienis malis; ac reiectis adulationibus, quibus Cesarem ceperant promereri, cogitantes, quod, si eum superare possent aut opprimerent, nemo amplius bellator in Britanniam traiceret; habito de his rebus inter se colloquio, rebellarunt. Cesar, nondum coniuratione patefacta, ex dilatione tamen obsidum, qui promissi erant, ex adversitate preterea, que sibi acciderat, mutatam cum fortuna fidem barbaricam cogitabat. Sed nulla re deici poterat supra humanum modum altus animus et invictus. Et frumenta igitur ex agris vicisque omnibus in castra quotidie, et navibus, que irreparabiliter quasse erant, dissolutis, earum materia alias refici, et quod deerat, ex Galliis convehi faciebat. Idque tanta ducis sollicitudine, tanto militum studio gestum est, ut ex omnibus non amplius quam duodecim in totum perditis relique ad navigandi usum reformate in anchoris starent. Sic quasi reddita ad salutem via, animos militum providentia sui ducis erexerat. Ibat assidue frumentatum pars exercitus, contigitque die quodam, ut legione septima ad id ipsum de more profecta, barbari, qui eo venturam ex ordine cogitarent, quod iam partibus in aliis inventa frumenta diebus precedentibus abstulissent, nocturnis eam prestolarentur insidiis, quum tamen nulla suspicio belli esset, sed ruricole passim et in agris vagarentur, et romanis in castris libere versarentur; legione autem conspecta, e silvis eruperant eamque equis atque essedariis circumdederant; quibus eo tempore sic utebantur, ut et levitatem equitum prestarent et peditum firmitatem. Et iam legio impetum numerumque hostium sustinere amplius vix poterat, dum castrorum custodes Cesarem certiorem faciunt, pulverem maiorem solito ab ea, qua legio profecta erat, parte consurgere. Statim, quod erat, augurio animi apprehendit, arreptisque armis, illuc properans cum parte exercitus invenit legionem in ultimis laborantem. Non fuit opus prelio: sola Cesaris presentia suis metum, hostibus victoriam eripuit. Sive autem hora serior diei, sive alia eum causa tenuerit, suos periculo liberasse contentus, intactis hostibus, castra repetiit. Proximis diebus tante fuerunt tempestates, ut Romanos sub tentoriis, Britannos in oppidis detinerent. Post hec non destiterunt hostes per legatos ab bellum totam insulam concitare, et Romanorum paucitatem et prede magnitudinem divulgare, insuper et oblatam celitus et minime respuendam perpetue libertatis occasionem. Quorum quum fidem publicam invenisset assertio, equitum et peditum turba ingens ad romana castra confluxit. Contra quos Cesar in aciem legiones eduxit, et prelio victor profugos insecutus omnes fudit, plurimos interfecit, incensisque late finibus, in castra remeavit. Secute sunt legationes hostium pacem veniamque petentium, quibus Cesar propter perfidiam obsides duplicavit eosque in Gallias duci iussit, quo ipse navigatione prospera est reversus. Due ex omnibus a reliquis vento abstracte et ad litus aliud delate erant. E quibus quum trecenti egressi in terram ad romana castra properarent, Morini quidam, quos placatos Cesar arbitrabatur, non tam odio, quam spe prede, in itinere hos invadunt edicuntque, ut, si mori nolint, arma deponant. Romanis in orbem collectis resistentiamque parantibus, clamor ortus ad sex millia hominum contraxerat, quos omnes quatuor horis et eo amplius paucitas romana sustinuit, proque paucis vulneribus multas mortes reddidit. Ac quum Cesar, qui non longe aberat, rem sensisset, auxilium suis ferens advolavit, quo conspecto, in fugam versi hostes et ad magnum numerum cesi sunt. Die insequenti Cesar Labienum cum legionibus secum e Britannia reversis in Morinos rebellantes misit; qui quum propter temporis siccitatem solitum paludum receptaculum amisissent, ferme omnes ad obedientiam rediere. Titurius autem Sabinus et Arunculeius Cotta, legati alii, in Menapios missi, hostibus non inventis, quos silve protexerant, incensis edificiis ac vastatis agris, ad Cesarem sunt reversi; ipse autem in Belgis exercitus totius hiberna disposuit. Eo duarum, non amplius, Britannie urbium obsides venerunt: alie omnes et romani ducis imperium et propriam fidem ac promissa contempserant. Rebus, ut erant, Rome cognitis, senatusconsulto viginti dierum supplicatio instituta est, res a seculis inaudita.

Annuo de more Cesar ex hibernis in Italiam venit. Peractis conventibus Cisalpine Gallie, quod ab anno altero in animo habuerat, ad Illyricum perrexit, ubi compositis quorumdam motibus civitatum, parvo temporis lapsu magnum vie spatium emensus per Italiam in ulteriorem Galliam ad exercitum rediit. Ibi, quod discedens iusserat, classem amplius, quam sexcentarum navium invenit instructam. Collaudata militum industria et operibus prefectorum fide, classem ipsam ad portum Itium tunc nomine, triginta tantum passuum millibus ab insula semotum, quo ad transitum nullus est aptior, deduci imperat. Ipse autem in Treveros proficisci statuit, quod eos nec concilia frequentare notaverat nec imperia excipere. Ad hec Germanos ab eis sollicitari fama erat, quoniam ea civitas proxima Rheno est omniumque tamen Gallie civitatum, equitatu presertim, potentissima. Erant in ea urbe, ut assolet, duo de potentia et prioritate certantes. Horum nomina erant Indiciomarus et Cingetorix. Primus, audito romani ducis adventu equitum peditumque, quam maximas potest, copias atque omnia bello apta summo studio parabat; reliquam turbam sexu vel etate fragilem intra Arduennam silvam densissimam atque ingentem cum rebus fortunisque omnium abdidit, ut curis aliis expeditior bello operam daret. Alter vero contrario, ut in talibus fieri solet, consilio statim Cesari fines ingredienti sese obvium et obsequio promptum tulit. Quem quum multi in ipsius amore (erat enim carus populo) et romani exercitus timore sequerentur, cognovit Indiciomarus se delusum et ab omnibus facile posse destitui. Non animo ergo, sed consilio mutato, sese Cesari per nuntios excusavit quod ad eum ab initio non venisset, ne, principibus simul digressis, plebs per inscitiam falli posset et a romana fide pravis fortasse consiliis impulsa discedere. Ceterum se et civitatem ipsam in arbitrio suo esse, seque ad eum, si preceperit, venire prono animo paratum. Cesar, quamquam non ignarus, unde hec dicta procederent, ne tamen tempus in Treveris tereret, venire illum ad se iussit cum ducentis obsidibus, in quibus et filius eius fuit et propinqui aliquot. Quem venientem leni oratione complexus ad romane amicitie perseverantiam cohortatur, quum primum esset ad amicitiam exhortandus; Treverorum tamen primoribus nominatim Cingetorigem commendavit, non modo quia ille sic meritus, sed quia et sibi expediens videbatur amicum suum et populi romani sua in patria multum posse optimisque omnibus carum esse. Enimvero Indiciomarus eam rem tulit egerrime, tantum sibi popularis gratie demi sentiens, quantum adversario accessisset; quique animo inimicus erat, hanc ob causam multo etiam inimicior fetus est. Cesar ex Treveris ad illum, quem dixi, portum Itium venit cum exercitu. Illic classem totam preparatam reperit preter sexaginta naves, que in Meldis facte erant, quasque a reliquis procelle maris averterant atque ad litus, unde solverant, reiecisse ferebantur. Florem quoque totius gallici equitatus invenit (quatuor millia erant) omnes fere principes Galliarum; quorum partem illam, quam sibi fidam rebus senserat, dimittere in animo habebat, reliquos omnes secum loco obsidum in Britanniam traicere. Huius consilii causa erat, quoniam verebatur, ne qui motus, se digresso, in Galliis orirentur, quos presentia fidelium et absentia perfidorum reprimi posse arbitrabatur. Erat inter alios Domnorix Eduus, frater Divitiaci: hunc Cesar ante alios secum ducere instituerat, quod et eum magne apud suos opinionis esse noverat, et in Romanos pessime voluntatis, sic ut interdum, sicut supra diximus, de eius supplicio cogitasset. Ad hec illum in concilio suorum iactasse constabat delatum sibi a Cesare patrie sue regnum; quam superbiam sui cives iniquis tulere animis, sed potentie sue metu queri apud Cesarem non audebant. His ex causis instabilem virum et natura semper novis rebus intentum et hostilis animi post se dimittere minime expediens iudicabat. Contra ille, ut dimitteretur, instabat, atque obnixus orabat, frivolas pretendens precibus rationes, hinc metum maritimi fastidii, quod tam parvo maris in spatio utique magnum esse non poterat, hinc religionem nescio quam suam, qua se navigare prohibitum asserebat. Cesar, qui non minus animum, quam vultum, loquentis aspiceret, petitionem iniustam constantissime repulit. Ille indignans circumire principes ac terrere, et, ne qua ratione Cesarem sequerentur, hortari: callido enim consilio id agi, ut Gallia suis principibus spoliata facilius iugum romane servitutis exciperet; ducere illos secum velle, non quod eis egeat, sed ut, quod in Galliis non auderet, trans mare deductos interficiat. Movebant he voces infirmorum animos, ita ut aliquos iuramento astringeret, que communi patrie utilia essent, ut communi consilio gererentur, neque in omnibus Romanorum imperio, ut deorum, pareretur. Nichil horum Cesarem latebat, verum adeo Divitiacum et Eduos diligebat, ut in illius fratre atque illorum cive non iustitiam, sed clementiam, exerceret, neque suppliciis, sed nunc minis, nunc blanditiis, niteretur ab iniquissima illum intentione retrahere. Id quum frustra esset, ad eam curam vertit animum, ut omnia sibi illius consilia nota essent. Proinde quum iam prope mensem, ventis navigatione dilata, votiva demum tranquillitas affulsisset, exercitum naves conscendere Cesar imperat; multisque dolentibus, unus omnium Domnorix imperium detrectare ausus quum equitibus Eduis clam castris egreditur et patriam versus iter arripuit. Quod quum Cesar audisset, navigatione rebusque omnibus posthabitis, equitatus partem illum sequi ac reducere, sin resistat, occidere precipit. Ille, quum equitibus assecutis redire ad Cesarem iuberetur, contumaciter obstare et fidem comitum implorare seque et liberum et libera ortum in patria proclamare. Equites romani, ut iussi erant, vociferantem seque manu protegentem circumeunt et obtruncant. Equites autem Edui, duce amisso, ad Cesarem an volentes an inviti redeunt.

Post Domnorigis equo amplius dilatam cedem, ad navigationem intermissam Cesar animum reflexit, et relicto in Galliis Labieno cum tribus legionibus et duobus millibus equitum, qui et portus defenderet et exercitui opportuna transmitteret, et si quid novi illis in terris emergeret, consilium tempori ac rebus idoneum non deesset, ipse, occidente sole, funem solvit, et prospero usque ad mediam noctem vento usus, et tunc tandem destitutus estu impellente destinatum iter pretermiserat. Die demum proximo ad illud ipsum litus, ubi anno superiore descenderat, sub meridiem est perventum, neque ullus ibi hostis inventus: multi quidem fuerant. Sed, ut ex captivis est cognitum, tam numerosa tamque instructa classe conspecta, stupore ac metu perurgente, diffugerant atque in montana conscenderant. Quod Cesar intelligens, edoctusque ubi essent, castrametatus in litore, et presidio castris ac navibus imposito, ad querendum hostes rapit exercitum, quibus per noctem appropinquans, mane illos in conspectu habuit. Illi visis hostibus occurrentes, et ad ripam amnis altiore de loco impetum facientes, ab equitatu cesareo fusi sunt in silvasque refugerunt. Ibi locum natura validum truncis ac transversis arboribus validissimum effecerant. Eo tamen septima legio penetravit, et quasi feras lustris ferro expulit; at dum profugos longius sequi vellet, propter locorum imperitiam a duce prohibita est. Hic quoque tempestas altera classem romanam sic vexavit, ut se contemptum a gente mediterranea penitus indignari atque irasci videretur oceanus, et celestis ira terrestrem rursus pervicaciam coerceret. Non enim tantummodo damni alterius equavit incommodum, sed transcendit. Quod ubi Cesari a Quinto Atrio, quem classi prefecerat, nuntiatum est, illico legiones, quas ad insequendum inquirendumque hostem miserat, ex itinere revocavit; omissisque curis aliis, ad instaurandam classem totum animum adiecit, ut omni nocturno pariter ac diurno militum labore accepte calamitati sua iugis cura subveniat. Et primo quidem in subducendis navibus, et cum castris uno ambitu concludendis, decem dierum tempus expendit, ne quid vel a mari interim vel ab hostibus paterentur. Dehinc in eisdem reparandis, quantum fieri posset, non fabros tantum, qui exercitum sequebantur, sed accersitos ex Galliis, fatigavit. Neque aut cura ducis aut opera ministrorum fieri potuit, quin quadraginta naves irreparabiliter periissent. Sic victorem hominum natura vincebat. Scripsit preterea Labieno, quem cis mare dimiserat, ut legiones sibi commissas extruendis classibus exerceret. Rebus adversis utcumque compositis, dux quietis impatiens ad solitas curas redit et, munitis castris et subductis intra vallum navibus relictoque illis, ut prius, presidio, ad hostes ire contendit. Sed eos miris auctos modis comperit, unum in locum confluentibus omnibus illorum copiis et duce electo, cui Casivelano nomen fuit. Hic bellicosus erat vir semperque cum proximis decertare solitus; sed nunc maiore externo bello territi Britanni, ceu discordes canes viso lupo, concordaverunt; omissisque domesticis bellis, in Romanos versi omnes, et huic uni viro, velut omnium fortissimo, et insule totius imperium et ducatum belli unanimi deliberatione contulerant. Multa quidem apud scriptores de Britannorum moribus locus hic continet, que sciens eadem ratione pretereo, qua preterii Suevorum: mutata sunt omnia. Ecce enim exempli gratia ita de iis scriptum est. Leporem, gallinam atque anserem gustare fas non putant, quorum certe hodie non gustum modo, sed nec esum respuunt. Obmitto alia stultiora de moribus: ad res gestas redeo. Est Tamesis, Britannie fluviorum primus, qui Trinovantum olim, nunc Londonias, insule illius urbem regiam, alluit. Amnis est autem uno tantum, ut aiunt, loco pedibus cum difficultate vadabilis. Eo quum Casivelanus magnas copias contraxisset, supervenit ad locum Cesar, hostibusque conspectis in adversa ripa, premisso equitatu et legionibus sequi iussis, vix credibili fervore amnem transiit, quum ex aquis nonnisi capita peditum extarent. Quibus emersis ad ripam, inter siccos et madidos acta res est ita, ut, qui aquis madebant, sanguine siccos madefacerent, atque in fugam verterent. Et ut multa paucis expediam, circa hec loca plurima per id tempus variis quidem casibus gesta sunt prelia, uno tamen semper eventu: ubique Romani victores, non sine periculis licet multis ac gravibus; quod se hostes silvarum presidio tuerentur et, arrepta occasione, e latebris erumpentes sepe Romanas invaderent legiones, seque illesos, unde venerant, armorum levitate reciperent. Casivelanus ipse, britannici belli dux, aperti prelii spe amissa, omnem in silvis atque insidiis spem locarat, et dimissis equitibus atque peditibus, solis essedariis utrorumque officia prestantibus utebatur. Numquam tamen patentibus ille, sed perplexis ac difficilibus sese locis credere ausus, ex abdito Romanorum actus atque itinera observabat, quum in aciem elici nullo posset ingenio; adiuvabatque eum natura ipsa locorum usquequaque silvestrium. At Casivelani diffidentia mutari status animorum ceperat, cogitantium aliquid magnum esse, quod eorum fortissimus sic timeret. Itaque Trinovantes, quorum urbs totius insule ea etiam tempestate firmissima ferebatur, sese Cesari spontanea deditione commiserant. Hi regem habuerant, quem Casivelanus occiderat. Hanc deditionem Cesar alacriter acceptavit, obsidibus imperatis ac frumento, que illi lete ac celeriter complevere, nichil aliud petentes, quam ut occisi regis filium ab occisoris crudelitate protegeret. Qua in re Cesar precibus non egebat, quoniam adolescens ille iam inde sibi ab initio carus erat, nempe qui, ut manus sui hostis evaderet, ad eum adhuc in Gallia existentem supplex accesserat, susceptusque erat in gratiam. Trinovantium exemplum secute quinque urbes alie se consimiliter dediderunt. Ab his edoctus Cesar, qua in silva Casivelanus locum munitissimum et obiectu cesarum arborum ac paludum pene inaccessibilem haberet, atque ubi se tutiorem, quam ullis in urbibus, estimaret, his ipsis ducibus ad eum pergit. Quem quum aliquantulum defendissent, qui ad custodiam deputati erant, fuga tandem precipiti reliquere; in qua multi hostium comprehensi occisique sunt; multumque ibi pecoris inventum; locus expugnatus effractusque. Casivelanus his permotus rebus quatuor Britannie regulos, qui partes extremas insule regebant, per legatos ad soli natalis auxilium invitat; iubet, ut romanam classem et castra per ducis absentiam indefensa, quantis possint viribus, invadant. Parent illi, seu patrie caritas, seu iussus superioris urgeret; quumque ad castra venissent, erumpentes Romani, multis occisis et uno regum capto, cui Logotorix fuit nomen, intra vallum sospites rediere. Quo eventu, et presertim deditione urbium, magis ac magis Casivelanus animo concussus ac diffisus bello pacem petiit, et deditionem obtulit, et per Comium Atrebatem, quem ille in amicis, Cesar inter fidos numerabat, veniam impetravit. Quum enim esset Cesaris intentio in Gallia hibernare, et iam finis prope esset estatis, que multo ibi est brevior, quam in nostro orbe, mentionem pacis non invitus audivit, ne per hiemem intra insulam teneretur. Contentus reges vicisse ac cepisse et tributariam fecisse Britanniam, tributum annuum imposuit, obsides imperavit. Nam, ut elegantissime ait Florus, non provincie, sed nomini studebatur. In cunctis obtemperatum. Illud expressim Dedico imperatum, ne qua in re Trinovantibus aliisque dediticiis Romanorum, ante alios Mandubracio, occisi regis filio, noceatur. His explicitis, ad litus et ad classem rediit, navesque, ut iusserat, reparatas inveniens conscendit cum exercitu et ingenti captivorum turba proximis preliis intercepta. Quumque britannico de litore secunda vigilia movisset, ad gallicum litus omnibus cum suis incolumis, die proximo illucescente, pervenit navigatione prosperrima, quasi vel de discessu gauderet oceanus, qui doluerat de adventu, vel, ut Florus idem ait, se imparem fateretur suo blandiens domitori.

Hic vero parumper hesit prosperitatis impetus cesaree. Erat eo forte anno propter celi ariditatem frumenti preter solitum inopia. Ea res Cesari persuasit, ut legiones per hiberna distraheret, ne coniuncte urbem unam aut alteram pregravarent. Que distractio reipublice pene totius in perniciem vertit. Sic sapientissimorum quoque hominum fortuna interdum consilia versat ac dissipat. Erant quidem legiones preter unam, quamvis ab invicem seiuncte, omnes tamen intra centum millia passuum, ut, si necessitas ingrueret, posse altera alteri opem ferre haud sane difficile viderentur, et preerant singulis legionibus singuli legati. Unam ex omnibus transpadanam legionem in Eburones mittens cum quinque cohortibus duos illi, quorum in precedentibus mentio est habita, Quintum Titurium Sabinum et Lucium Arunculeium Cottam legatos attribuit, forte ideo, quod minus fideret nove legioni, aut suspectam haberet fidem gentium illarum Rhenum inter Mosamque degentium; quibus tunc in locis Ambiorix, vir quidem callidissimus ac pessimus, simulque Caruolcus, vir simplicior, imperabant; sed Ambiorix, otioso, ut sepe accidit, collega negotia publica ventilabat. Ambo tamen, venientibus legatis, obvii processerunt, et frumenta et, que usui legioni essent, convehi curaverunt. Sed, ut sunt mobilia quorumdam hominum ingenia, mox acceptis nuntiis Indiciomari Treverensis, qui Cesarem et Romanos oderat, ab obsequio ad rebellionem animos converterant. Itaque popularibus instigatis et suum in propositum adductis, iam aperte inimicitias exercere ausi, romanis calonibus circumventis, quasi magno prelio victores protinus ad castra prodeunt oppugnanda. Quibus egregie non defensis modo, sed emissu equitum victis hostibus ac repulsis, Ambiorix vincendi spe privatus, ad fallendi spem conversus exclamat, ut sibi aliqui ad colloquium mitterentur; esse enim, que de rebus communibus loqui velit: posse litem colloquio diffiniri. Mittuntur duo, romanus unus, alter hispanus, a Cesare ad ipsum Ambiorigem mitti solitus. Hos Ambiorix sic alloquitur: Ego, inquit, Cesari pro suis in me meritis multum debere profiteor. Ipse, nam memini, omni eo, quod vicinis meis pendere soleo, tributo me annuo liberavit; ipse michi meum filium ac nepotem, quos illi obsidum sub nomine habebant in vinculis, remisit. Nunc ergo quod de oppugnatione castrorum accidit, non meo consilio, sed patrie imperio gestum est. Quidquid feci contra Cesarem, coactus feci. Ita enim sum dominus, ut non plus ego in populum, quam in me populus meus possit. Neque vero hec ipsa civitas ex se facit, sed coacta ab aliis. Quo cogente, si queritur: concilio certe omnium Galliarum; cui quoniam obstare non possit, invita consentiat. Est enim, ne quid ignotum vobis patiar, quod vos tangat, consilium publicum hac in re, tanto omnium consensu, ut ne unus quidem discrepet. Summa est, ut hiberna omnia Romanorum uno tempore oppugnentur, ut suis quisque periculis occupatus aliis opem ferre non possit. Hic oppugnationibus prestitutus erat dies. Non potui ego, nec patria potuit mea, consilio omnium, tam honesto presertim, ut est libertatis, obstare; idque perfacile creditu fuerit cogitanti, me Cesari neque nocendi causam, si possem, neque, si velim, potentiam habuisse. Ut enim fingar ingratus, non tam demens tamque inscius rerum sum, ut tantulis viribus expugnari posse credam populum romanum. Nunc quoniam publicum debitum patrie exsolvi, volo privatim, quod Cesari debeo persolvere. Moneo igitur et obtestor omnes, nominatim Titurium Sabinum pro iure hospitii, quod illi est mecum, ut indemnitati sue suorumque provideat abeundo. Magna enim Germanorum manus pretio conducta Rhenum transiit, biduoque aderit. Unum bona fide polliceor iuroque, tutum illius per meos fines iter fore. Ita et patrie pro naturali iure consuluero, eamque hibernorum gravi fasce levavero, et Cesari pro suis beneficiis vicem reddidero, legionemque servavero, in consilio modo stet, haud dubie perituram. His dictis, ille abiit, nuntii ad legatos redeunt, et audita renuntiant. Subita re perculsis, ea, quamvis ab hoste dicerentur, haudquaquam spernenda videbantur, eo maxime, quod Eburonum civitas tam parva, nisi alie conspirarent, nunquam tam magna contra Cesarem ausura crederetur. Res ad consilium defertur: ubi diu adversis sententiis altercatum est. Arunculeius Cotta et tribuni militum ac centuriones plurimi secum sentientes neutiquam discedendum ex hibernis absque eius, qui ibi eos locasset, imperio consulebant; castra enim esse valida et munita, rem frumentariam abunde suppetere; quibus ita se habentibus, et Eburones et Germanos, si accesserint, facile sustineri posse; interim vel a Cesare vel a proximioribus hibernis auxilia ventura; postremo nichil stultius, quam in dubio de sua salute ab antiquo hoste consilium accipere. Contra ista Titurius Sabinus metum verbis augere et multa dicere: non consilii auctorem, sed consilium estimandum, et non, quis, sed quid quisque dicat, attendendum; credere se Cesarem in Italiam profectum, quo presente neque Eburones hec ausuros, neque Carnutes principem suum, quem diebus illis occiderant, occisuros; Galliam profecto odiis ingentibus flammatam et contumeliis irritatam, nec eam videri sibi esse Galliam, que solebat, sed aliam nescio quam externo subditam imperio atque inopem glorie militaris; Germaniam Rheni transitu et Ariovisti fuga ac morte victoriisque tam multis Romanorum pudorem inexpiabilem concepisse; neutri iugum ferre propositum esse; denique videri sibi non posse sine magna causa Ambiorigem ista consulere; ceterum, quecumque illi sit mens, consilium ipsum undique tutum esse: posse in mora aliquod expugnationis aut obsidionis, in discessu autem nullum prorsus esse periculum; nam si nichil ambigui sit, eos ad proximam legionem tuto calle venturos, nullumque passuros, nisi unicum vie brevis incommodum: sin, ut sua ferret opinio, metuendum aliquid instaret, nullum esse aliud, quam in velocitate, remedium; sic vel non inutilem certe vel utilissimam esse profectionem, moram vel presenti discrimini obnoxiam, vel futuro. His Cotta fortesque viri alii acerrime resistebant. Itaque, crescente litigio, Titurius in collegam indignabundus exclamat sic, ut ab omnibus audiretur: Et vincite, ait, si omnino sic est animus. Non sum ego, qui magis, quam vos omnes, mortem timeam. Sed hi, et ostendit milites, si quid evenerit adversi, a te exigent rationem, qui, si tu permiseris, cras suis commilitonibus coniuncti et se periculo exemerint, et suo illos adventu effecerint tutiores. Alioquin disgregati a suis aut famis aut ferri periculum subituri sunt. Rumpitur interea consilium. Milites utrumque circumstant, obsecrant, ne sua dissensione periculum faciant, ubi periculum non est. Seu abeant, seu stent, tuta esse omnia, modo sui duces unum sentiant; contra, si dissentiant, tutum esse nichil. Quid multa? ad mediam noctem vigilando et disceptando res trahitur. In qua quidem curiosior fuerim fortasse, quam debui; et potui, fateor, vel rem totam pretermittere, vel multo paucioribus perstringere. Sed, Deum testor, miseris hominibus de futuro consultantibus et magno in ambiguo constitutis, ego, qui exitum rei scio, non aliter scribendo compassus sum, quam si futura nunc etiam res ipsa et notus michi miserabilis finis esset, cui occurrere nec consilio possem nec auxilio. Ea me compassio diutius, quam volebam, in hac narratione detinuit, quam tibi, o lector, sic excusatus expedio. Tandem ergo non ratione, sed college pertinacia victus Cotta consentit, et, quod crebrum in consiliis, pars deterior vincit meliorem, ediciturque militibus diluculo profecturos. Neque tamen noctis quod supererat somno datum, sed ad auroram usque vigilatum est, occupatis omnibus, quid efferre secum possent, quid relinquere cogerentur. Ubi primum illuxit, castris egrediuntur securi, quasi consilium abeundi non ab hoste perfido ac versuto, sed a prudente et fido amico aliquo datum esset. Securi, inquam, alii: Cotta autem et qui secum senserant, fraudis aliquid subesse taciti cogitabant. Hostis proditor, qui nocturnis vigiliis et confuso castrorum murmure ituros mane presagiebat, nec, qua ituri essent, dubitabat, ad proximam scilicet legionem, opportuno eos loco expectabat. Erat vie medio procul a castris ad duo millia passuum vallis nemorosa et difficilis: illic locarat insidias. Quum in eam vallem romana acies descendisset, hostes ante retroque ex insidiis erumpunt, ut nec primis incedere, nec ultimis retrocedere liceret. Iniquissimis pugna locis instituitur; et quoniam natura compertum est improvisa pericula magis animos deicere, Titurius, qui secura sibi omnia finxerat, pavere cepit atque omni bellica arte destitui, contra autem collega eius, qui hec eventura previderat atque ideo iter illud dissuaserat, quolibet boni simul et militis et ducis officio functus, pugnando pariter et hortando nichil omnium pretermisit, que ad salutem suorum militum pertinerent. Hostis, qui expertus agnosceret suos Romanis in angusto impares, edicit ut telis eminus hostem petant, propius non accedant neque manum conserant, sed instantibus parumper cedant, instentque cedentibus. Et locus ipse ducis consilium adiuvabat. Pugnatum est a primo mane ad horam diei octavam, quum romani milites, multis licet vulneribus affecti, et a fortuna et ab alterius ducis auxilio destituti, acriter tamen adhuc et suo, hoc est, romano more certarent. Tum demum, fortissimis viris e legione partim sauciis partim cesis, quum et ipse iam legatus Cotta, in quo spei summa erat, gravi ictu funda iacti lapidis os contusus, solitis muneribus obeundis invalidus redderetur, inclinare res cepit ac ruere. Titurius tunc primum intelligere incipiens sui pertinacis consilii vanitatem, omni spe defensionis amissa, romane vir fortassis originis, non romane virtutis, Ambiorigem ab adverso suos instigantem prospiciens interpretem quemdam ad illum hospitem suum misit oratum, ut sibi suisque militibus parceretur. O indignum vita virum, qui suppliciter adeo vitam poscat hostis ab hoste, Romanus a barbaro. At ille hospes egregius, non contentus fidem barbaricam publicam fregisse, nisi privatum ius hospitii, illa etate religiosissimum, violaret, respondit interpreti posse Titurium, si libeat, ad colloquium venire; non se desperare romanorum militum salutem a suis militibus impetrari posse; sibi vero, si veniat, nichil esse periculi, inque hoc suam se illi fidem obligare. Credidit verbis miser, et illi fidem habuit, a quo tunc maxime prodebatur. O seu error ingens, seu vite ceca cupiditas! Ante tamen, quam ad hostem pergat, propositum suum college aperit, velle se ad Ambiorigem proficisci; spem sibi salutis ostendi; posse eum quoque, si velit, secum ire. Negat Cotta, et, ut fracto ore loqui poterat: Non ibo, inquit, ad armatum hostem. Quumque hac fixus in sententia permaneret nec divelli posset, Titurius, et tribunis militum et centurionibus sequi iussis, ivit ipse, quo destinaverat, et quo sua illum sors trahebat. Quumque ad Ambiorigem propinquaret, iussit ille sibi in primis, ut arma deponeret, et (o peius morte! o cesareis armis insuetum dedecus!) paruit hac in re barbari imperio Romanus, et parere comites precepit. Tum demum cum inermi de pacis conditionibus agi ceptum; dumque de industria proditor tempus trahit, circumfusi sensim barbari Titurium obtruncant. Qui secum exierant, retro ad suos, quanta possunt celeritate, confugiunt. Hostes barbarico ululatu victoriam conclamantes in Romanos ruunt unam vallis in partem condensos, iamque vix impetum sustinentes. Ibi Arunculeius Cotta fortissime dimicans occiditur, vir haud dignus, qui aliene stultitie penas daret; multi alii preterea, inter quos Lucius Petrosidius vexillifer, turba circumventus ingenti, aquilam, ne sibi extorqueretur, quum in castra iactasset, ipse generoso impetu mediis sese hostibus inferens occubuit. Milites ducibus spoliati multo labore ac virtute usque ad noctem locum, ubi constituerant, defenderunt; sua autem desperata undique salute, ne vivi in manus hostium pervenirent, indomiti spiritus sese omnes manibus propriis peremerunt, preter paucos, qui per diem prelio dilapsi incertis hinc inde tramitibus ad legatum alium Labienum tristes nuntii precesserant. Et hic quidem infauste legionis exitus fuit, inter tres belli externi adversitates cesareas numeratus. Ubi admonuisse lectorem velim, quod Svetonius Tranquillus, auctor certissimus, Germanorum hoc in finibus accidisse ait; Iulius autem Celsus, Cesaris comes et qui rebus interfuit, Eburonum in finibus factum refert. Non est autem magna dissensio, quum et tunc contermine nationes essent omnesque hodie sint Germani. Post hec Ambiorix, iniquissimi voti compos, ad graviora se preparat, perque omnes vicinas gentes, odio raptante, discurrit, legatos duos et magnam partem romani exercitus periisse dictitans; monet, orat, obsecrat, ne vindicte et recuperande in perpetuum gallice libertatis occasionem labi per ignaviam patiantur. Ardentes inflammare perfacile est. Coniurant igitur concurruntque, et unius hortatu multi insaniunt, factoque agmine, ad alia Romanorum hiberna perveniunt, ad ea scilicet, quibus Quintus Cicero, magni Ciceronis frater, preerat, vir ingentis animi, sed nullarum virium. Eo itaque quum venissent, quo accepte cladis nondum fama pervenerat, aliquot lignatores nil tale metuentes in silvis, quo munitionis castrorum causa perrexerant, adventu hostium subito capti sunt. Hanc velut arrham victorie tenentes, magno impetu castra invadunt. Romani usque ad vesperam circa defensionem occupati per noctem ex convecta iam ante materia centum viginti turres in castrorum ambitu attollunt, tam mira velocitate, ut mane hostes attoniti non humanum opus, sed monstrum aliquod sibi cernere viderentur. Multis deinde continuis diebus hinc ad defensionem, illinc ad oppugnationem castrorum multa utrinque animorum pertinacia atque obstinatione certatum est; dum Galli perpetue victorie hic repositam spem putarent, Romani autem periculum cognoscentes nichil omitterent, et, quod luci defuisset, nocte supplerent, ut vix ullum sopori tempus indulgeretur; non ab aliis modo, sed ab ipso duce, cuius imbecillitatem milites miserati nonnumquam recusantem illum ad requiem compellebant. Ipse vero iampridem primo ab obsidionis die de statu rerum suarum Cesarem facere certiorem nisus erat, sed, preclusis itineribus et comprehensis nuntiis, frustra fuerat. Tentatum in his etiam hibernis fuit quod in aliis paulo ante successerat, ut Romani, et coniurate Gallie et germanici auxilii metu incusso, et comitum recentis casus memoria admoniti abeant, quocumque libuerit, intacti; non enim se Romanos odisse nec Ciceronem, neque omnino quidquam aliud romani imperii recusare preter importunam hanc consuetudinem hibernorum, qua sublata, cetera omnia facile conventura; proinde paratam illis esse securitatem ac licentiam abeundi. Ad hec Cicero, longe aliter ac Titurius, non esse Romanis morem ait, ut conditiones pacis ab armato hoste suscipiant; quod si arma posuerint et legatos ad Cesarem miserint, se illis, ut petita obtineant, apud suum ducem precibus affuturum, nec diffidere illos iustis eum petitionibus facilem reperturos. Amissa igitur spe fallendi, ad cogendum vi studium omne translatum est; et ad legionem unam oppugnandam quanta hostium turba confluxerit, vel hinc liquet, quod munitiones quindecim millia passuum in circuitu horis tribus non integris explevere; et suis locis turres addite muniteque obsidionalibus instrumentis; quibus in rebus ab ipsis Romanis precedentibus annis edocti erant, et nunc captivorum quorumdam romanorum consilio atque opera iuvabantur. Multis diebus duravit oppugnatio, et die quodam ventis forte vehementibus, igne arida in castra traiecto cunctisque intus ardentibus, res in ultimum est adducta discrimen. Tanta autem romanorum militum virtus fuit, ut, quum et telorum procellis urgerentur et flammis affecti ac semiusti essent, et fortune eorum incendio omnes absumerentur, numquam aliquis aut ad illas oculum reflecteret aut momento temporis a defensione cessaret. Et quamquam Romanis dies ille durissimus, nichilo tamen levior Gallis fuit, eorum plurimis vulneratis atque occisis, ita ut intrinseci, deserta statione quam defendebant, hostes nutu frontis ac verbis ad introitum invitarent; neque omnino, qui introire presumeret, inventus est aliquis. Erat in legione romana par virorum fortium, quorum minime michi quidem pretereunda videtur historia. Alteri Titus Pullo, Lucius Vorenus alteri nomen fuit. His perpetuum inter se de virtute erat ac superioritate certamen, unoquoque ad summum tota vi nitente neque sponte alteri cessuro. Dum ad munitiones igitur res ferveret, Pullo exclamans: Quid agis, Vorene, inquit, seu quid cogitas? Nostrarum litium dies ista sententiam feret. Hec dicens castris egreditur, munitionemque hostium, qua densissima erat, irrumpit. Nec Vorenus segnior, seu virtutis stimulis adactus, seu metu infamie, emulum consequitur. Pullo, quum ad iactum teli pervenisset, unum hostium, qui se ante alios ferebat, pili emissione transfigit. Corruunt contra unum millia et cadaver suum clipeis protegentes hostem telis omnes premunt, reditumque eius impediant. Iam scutum sagittarum una traiecerat balteoque heserat dextramque ad capulum reflectenti obstabat. Sic implicitum hostes premunt, emulus adiuvat fertque illi, quem odisse consueverat, auxilium. In hunc, primo omisso, tota acies ruit. Ipse stricto gladio seque et illum protegens, uno hostium occiso, parumper alios submoverat, sed dum ardentius invehitur, e loco altiore excidit. Cui confestim Pullo affuit, et similiter circumventum e manibus hostium expeditus et nudato iam gladio metuendus eripuit. Sic illesi ambo ad suos, multis hostium cesis, et adhuc ambigua lite virtutis evasere. Ceterum quanto in dies durior obsidio et vulneribus interiore militia afflicta decrescebat numerus defensorum atque hostium augebatur, tanto Cicero attentius cogitabat de statu rerum nuntios ad Cesarem destinare, quorum aliqui in manus hostium lapsi et sub oculis suorum crudelibus suppliciis interfecti reliquos merito terrore compleverant. Inventus est tandem servus unus ex Gallia, qui libertate et magnis premiis promissis literas iaculo insertas (Gallus non suspectus Gallis) tulit ad Cesarem. Qui, ut erant, rebus cognitis, legiones sibi omnes expectandas non existimans, ne mora periculum allatura esset, evocatis proximis, satius duxit cito cum paucis, quam tarde cum multis, proficisci. Convenerunt, qui evocati erant, omnes. Labieno scripserat, ut, si reipublice commodo posset, ad se veniret. Ille rescripsit legionis et legatorum cede sublatos animos hostium, et omnem potentiam Treverorum ad tria millia passuum in armis esse: si discedat hoc in statu, non profectionem, sed fugam potius visum iri, nec preterea suum iter vacare periculo. Cesar, quamvis ad paucos redactus, legati tamen consilium approbavit, dumque ad hostes properat, in itinere audit, quanto apud Ciceronem in discrimine res essent. Illius ergo sollicitus gallum equitem quemdam promissis ingentibus impellit, ut ad Ciceronem literas suas ferat, et, si castra ingredi nequeat, alligatas iaculo intra vallum iaciat. Paret ille, et, quum ad castra venisset, accedere metuens, ut iussus erat, literas iaculatur. Ille casu quamdam in turrim inciderunt, neque a quoquam ante diem tertium vise sunt; tunc conspecte a quodam milite detrahuntur et ad ipsum, cui inscripte erant, Ciceronem perlate atque in concilio militum recitate magna omnes fiducia et gaudio replevere. Erat autem perbrevis epistola, et ne a barbaris posset intelligi, scripta literis grecis hac sententia: Ego iam cum legionibus iter arripui confestimque adero: tu virtutem pristinam ut retineas queso. Accessit ad spem fumus ex ea parte prospectus, qua venturus erat Cesar, et villarum incendia, signa propinquantium legionum. Galli de adventu hostium ab exploratoribus edocti, omissa obsidione castrorum, venientibus obviam eunt. Quod ut Cicero intellexit, eum ipsum, qui primas tulerat, cum literis aliis ad Cesarem mittit, monens ut iter suum caute peragat; hostes enim omnes, se dimisso, contra eum properare. Erant autem millia armatorum sexaginta. Cesar, literis nocte perceptis, exercitum de contentis in eisdem admonet; iubet fortibus esse animis et ad prelium paratis. Primo mane castra movet, et ad quatuor millia passuum progressus hostem videt, quem repente aggredi loco iniquissimo periculosum et, Cicerone liberato, dilationem tutam ratus substitit, et locis idoneis castrametatus est quantis quivit angustiis, id agens, ut sic hostibus contemptum sue paucitatis obiceret. Erant enim vere pauci, vix septem millia, sed virorum, et, impedimentis dimissis, videbantur etiam pauciores, et arte ducis effectum erat ut paucissimi viderentur. Tantus denique contemptus fuit, ut mane proximo ad castra hostes accederent. Cesar vero equitatum parumper prelio expertus, quasi trepidanter in castra retraheret et portas claudi et castra undique communiri multa cum simulatione metus imperaret. Tanto enim tamque invicto erat animo, ut de tanta hostium multitudine nil timeret, nisi ne prelium detrectarent. Denique, quod omnes cupiunt, ille unus metuebat fugam inimicorum. Illi vero conspicientes que apud Romanos gerebantur, et formidinem arbitrati, e loco ubi constiterant altiore descendunt, et transmisso rivo, quo ab invicem separabantur, urgente impetu animorum, iniquis aciem in locis instruunt, et castra primum telis, mox et manibus invadunt; et eo usque contemptus excreverat, ut precones circum castra dimitterent, qui et Gallis et Romanis edicerent eque licitum utrisque ad se, si velint, ante horam tertiam sine periculo transire, post eam horam non licere. Cesar, ubi animadvertit sic esse omnia apud hostes, ut optaverat, signo dato, subito castris erumpens sua cum contemptibili paucitate multitudinem illam insolentem, et confidentiam obstupentem miraculo eruptionis aggreditur. Omnes in fugam vertit occiditque quamplurimos atque exarmavit, multo plures occisurus, nisi profugos insequi silvis de more terrarum ac paludibus vetaretur. Cepto itaque progressus itinere, eodem die, salvis suis omnibus, ad Ciceronis hiberna pervenit. Turres, quas in circuitu erexerant, atque opera hostium miratus inveniensque e militibus legionis illius vix decimum quemque sine vulnere, quanta ibi res cum virtute gesta esset, agnovit. Et Ciceronem et legionem ergo dignis laudibus concelebrans, centuriones nominatim et tribunos militum, ut cuiusque virtus atque operatio merebantur, postero die concione advocata, confirmat suorum animos solaturque super damno fraude hostis et legati temeritate suscepto, ostendens celitum favore et virtute militum illius malis artibus quesite victorie haud longevam fuisse letitiam; consequens esse, ut nec eis diuturnior dolor sit. Huius fama victorie ad Labienum tanta velocitate perlata est, quod, quum hora diei nona pugnatum esset, ante mediam noctem Remi ad castrorum portas; que sexaginta passuum millibus aberant, iubilantes Cesarem vicisse nuntiarent. Qua re latius vulgata, Indiciomarus, cui castra Labieni in crastinum adoriri propositum erat, cum omnibus suis noctu abiit Treverimque repetiit. Cesar in hiberna concessit, nullum tamen in eis otiosum diem agens, quin quotidie et legatos et exploratores undique destinaret, per quos statum ac propositum civitatum nosceret: tanti et tam crebri motus Galliarum omnium ferebantur, et clandestina sepe concilia, et nocturna etiam in silvis habere colloquia, et ad summam pacati pene nichil audiebatur. Inter cetera Lucius Roscius, qui tertiedecime preerat legioni, nuntiavit copias ingentes Gallorum ad oppugnanda eius castra venientes, accepta victorie sue fama, subito fugientibus similes abiisse. Quibus Cesar indiciis unum erga se animum Galliarum luce clarius intelligens non tamen destitit, evocatis ad se principibus, hos blanditiis et hos minis, quantum quivit, in obsequio retinere, idque illi continuum hiemale studium fuit. Senones, quorum inter omnes et fama et auctoritas magna erat, Cavarium quemdam, alibi Cavarinum invento, stirpis regie, quem Cesar illis regem dederat, publico de consensu occidere voluerunt; quumque is fuge presidio mortis periculum evasisset, persecuti suis eum finibus expulerunt; quum autem super his excusatum legatos ad Cesarem misissent, atque ipse senatum civitatis ad se venire precepisset, minime paruerunt. Tanta omnibus cupiditas novandarum rerum erat, ut nichil eis ad rebellandum preter ducem defuisse videretur; qui ubi affuit, mox emersit occulta rebellio. Sic opinio inveterata prevaluerat, qua in rebus bellicis Galli omnibus se gentibus preferebant, et preferendi esse ab aliis credebantur, ut Romanorum imperio subesse pudendum sibi ac miserum iudicarent, et omnes penitus aut rebelles Cesari fierent aut suspecti, preter Remos dumtaxat atque Eduos, quos ille semper summo habuerat in honore. Principes rebellionum multi erant, inter quos Indiciomarus Treverique magnum sibi locum singulari quadam animositate presumpserant, legatos trans Rhenum mittendo, pecunias promittendo, magnam partem romani exercitus interfectam et superstites metu semianimes asserendo. Nec tamen aut mendaciis aut promissis movere animos potuerunt, memores Ariovisti et bellorum cum Romanis infeliciter expertorum. Destitutus Indiciomarus a Germanis ad gallica se convertit auxilia, et tantum valuit audacia, ut nomen atque opinionem magnanimitatis arriperet, atque ideo ad eum legati omnium gentium hinc inde concurrerent, et ipse fretus hac fiducia concilium indiceret, quod armatum appellabant, ad quod armati omnes puberes convenirent, et venisse novissimum capitale erat. In eo concilio inter multa Cingetorigem, adversarium, licet generum suum, hostem publicum denuntiat, quod Cesarem sequeretur. Hinc edicit iturum se ad Senones et Carnutes urbesque alias, a quibus expetitus atque expectatus sit; transiturum vero per Remorum fines eosque populaturum, ante omnia tamen oppugnaturum castra Labieni, que vicina essent, et quid in eis exequendis facto opus sit exponit. Sic concilio celebrato et auxiliis hominum atque equorum a finitimis recollectis Gallieque omnis exulibus ac damnatis ad se blanda prece allectis et spe uberi premiorum, ad invadenda Labieni castra progreditur. Ille autem, ut horum nichil ignorabat, sic nil penitus omnium metuebat, et situ et munimine loci confisus; querebat tamen, ardentissimo hosti si qua nocendi se offerret occasio. In hoc unum intentus Cingetorigem et amicos alios nuntiis sollicitat, ut ad certum diem sibi, quanto valeant, equitatu adsint. Parere parant omnes. Interea Iudiciomarus nunc inexpugnabilem loci situm intuens, nunc minas, nunc tela iaciens in dies propinquius castris obequitat, et Labienus in castris sese continens maiorem quotidie metum fugit. Magis atque magis crescit hostium audacia, donec intromissis clanculum equitibus intempesta nocte et re summo studio suppressa, ut nec sciri nec ullis indiciis posset intelligi, reversa luce, ipse etiam Indiciomarus ex more revertitur et insultat castris, intraque vallum tela iaciuntur a suis, et contemptissime romani milites altis vocibus ad prelium evocantur. Obstinato illi silentio sese tenent. Galli loco multum damni, nichil hostibus tribuentes, tandem ad vesperam, ut solebant, stando fessi sparsim abeunt. Quos ubi late effusos Labienus vidit, subito patefactis castrorum portis, erumpere equitatum iubet, presagiensque quod accidit: Nemo, inquit, aliquem feriat, donec Indiciomarus interfectus sit, ne forte alios feriendo ille spatium habeat evadendi. Tum premia interficientibus proponit ingentia; mox, egressis equitibus, electorum peditum submittit auxilia. Ut iussi erant, faciunt. Inopina re perculsis ac fugientibus hostibus, ex adverso autem in unum intentis omnibus, in medio fluminis alveo Indiciomarus circumventus occiditur; caput truncum Labieno reportatum est. Hinc in ceteros factus est impetus, ac, plurimis interfectis, sero reditum in castra. Re, ut erat, in vulgus effusa, Eburones populique alii, qui Indiciomari hortatu coierant et in armis erant, territi dilabuntur; et ex illo aliquandiu pacatior Gallia romanis ducibus fuit.

Neque his tamen fisus Cesar, et Gallorum mores animosque cognoscens experimento, maioresque undique rerum motus expectans, detrimenta militum per hos dies accepta reficere cogitabat. Itaque et dilectus novos per legatos habuit, et ope Gnei Pompeii Magni proconsulis, cuius ea tempestate potentia Rome ingens erat, tunc quidem generi et amici sui, tanti mox futuri hostis, obtinuit, ut tres sibi legiones ante hiemis exitum adderentur, et cohortes, que cum Titurio perierant, duplicarentur, dicens (quod verissimum erat) non in presens modo, sed in omne tempus expedire rei publice persuasum esse, et Gallie et mundo tantas esse vires Italie, ut non solum damna bellis accepta subito restaurari, sed copie etiam duplicari possent; quod ipse tunc et brevitate temporis et magnitudine copiarum liquido notum fecit. Et Indiciomari quidem morte Galliarum rebellio non quievit. Propinqui eius, ut imperii, sic et propositi successores, omnes, quos poterant, concitantes Ambiorigem iam Romanis scelere suo invisum sibi sociant. Sentiens Cesar Senones cum Carnutibus coniurasse, Germanos in bellum a Treveris excitari, multos iam populos esse in armis, et fervere cuncta tumultibus, nichil differendum existimans, ante hiemis finem et omnium opinionem, fines hostium improvisus aggreditur, et nullum eis deliberandi aut conveniendi spatium relinquens late omnia populatur, et, preda militibus permissa, multos hostium datis obsidibus in deditionem recipit; tum, quasi nichil egisset, in hiberna revertitur. Inde veris initio Gallie concilium indicit: convenerunt omnes, preter Treveros et Senones et Carnutes. Horum ille contumaciam quasi quamdam belli arrham accipiens, ne hanc rem negligere videretur, concilium ad Lucetiam Parisiorum rursus indicit. Hi Senonibus proximi sunt. Inde igitur profectus in Senones tam repente, ut nec fuge illis nec defensionis copiam daret, resipiscentes et per legatos veniam postulantes, Eduorum precibus motus, admisit, centum datis obsidibus, quos servandos Eduis dedit. Secuti Carnutes deditionis exemplum et obsides miserunt, et Remorum precibus veniam meruerunt. Sic in animis tunc Gallorum odium metusque certabant, ut primo pacem servare coacti, secundo bellum gerere vetiti, perpetuis atque incertis motibus fluctuarent. His incidenter exactis, ad concilium Cesar redit, et federatis civitatibus equitatu indicto, et parte Gallie pacata, toto animo conversus in Treveros perfidumque Ambiorigem eo proficisci instituit, et cum Senonum equitibus Cavarinum regem gentis secum duxit, ne, si eum domi relinqueret, vel ex odio populi in eum vel ex ira eius in populum aliquis in urbe motus oriretur. Erant sane Menapii confines Eburonum, Ambiorigis hospites, amici etiam Germanorum. Cesar Ambiorigem se prelio committere non ausurum pro comperto habens hos auxiliares sibi preripere censebat utilius, quam ipsum illum bello aggredi, ne sic eum in fugam atque in latebras cogeret, quod nolebat. Duabus igitur legionibus cum omnibus impedimentis exercitus missis ad Labienum, Treverorum tunc in finibus, ut diximus, hibernantem, ipse cum reliquis (erant autem quinque expeditissime legiones) in Menapios pergit, atque, illis pugnam detrectantibus silvarum obicibus ac paludum, omnia populatus nichil ferro flammisque liquit intactum, donec malis coacti, datis obsidibus, pacem precibus impetrarent, hoc precepto, ne vel Ambiorigem vel eius nuntios intra suos fines admitterent: alioquin pacem prestitam nullam fore. Interea Treveri, quietem perosi, Labienum invadere decreverant magno equitum ac peditum apparatu, turpe sibi pudendumque ducentes unicam legionem, eis invitis, castra suis in finibus habere. Sed dum eunt, vie medio duas legiones supervenisse sentientes substitere, et expectare Germanorum auxilia decrevere. Labienus de temeritate hostium sperans, dimisso presidio hibernis, illis obvium procedit, et prope eos mille passuum spatio consedit. Flumen erat in medio rapidum ripis exstantibus, quod nec sibi transire propositum, nec transitum iri ab hostibus spes erat. Crescebat interim in dies auxilii fama germanici, hinc nactus occasionem consilium advocat, et clara voce coram omnibus: Audio, inquit, ingentes Germanorum copias adventare. Non est animus meque et exercitum in discrimen mittere. Cras prima luce castra movere et hinc abire disposui: estote igitur ad officium parati. Erant Galli in exercitu, qui, quamquam sub romanis signis militarent, naturali tamen patrie amore tenebantur. Neque certe aliter fieri poterat, quin ex tam multis aliqui sic affecti essent, ut magis originis, quam militie, meminissent. Per hos statim res hostibus innotuit; neque Labienus aliud eventurum arbitratus fuerat, neque alium ad effectum verba illa in concilio dixerat. Mox igitur clam accitis tribunis militum et primis exercitus, sui consilii rationem pandit, quod ne inefficax sit simulari pavorem, et omnia tumultuosius fieri iubet. Paretur: fiunt singula ante tempus trepidatione ac metu et fremitu insolito; et ipse fragor abeuntium et exploratorum dicta conveniebant, Romanos fugere, non abire. Conclamant hostes lentam esse Germanorum expectationem, nec prisce gallice virtutis tantis hominum armatorum millibus paucos Romanos fugientes insequi non audere. Hec inter magno impetu castris erumpunt, flumen transeunt et iniquo copias exponunt loco. Labienus, ut previderat, rem succedere intelligens, per inceptam simulationem, lento tamen procedebat gressu, donec insequentes, quo destinaverat, produxisset. Tum, conversus: Oblata, inquit, o milites, facultate pugne prosperioris utimini. Habetis hostem et iniquitate loci et suo errore suaque dementia circumventum. Prestate michi semel, quod imperatori nostro totiens prestitistis: agite ut soletis, et adesse illum credite et videre, que geruntur, omnia; sub cuius oculis tam multa sepe gessistis egregie. Hec dicens, celsiore loco sepositis parumper impedimentis appositisque presidiis, totam aciem in hostes obvertit et horrendo irruit clamore. Illi, quos, ut profugos, sequebantur, ad se tanta redire constantia admirantes, attoniti vix primum tulere impetum, seque effusa fuga proximis silvis occuluere. Instant Romani acriter, et victis principibus coniurationis, multis in acie, multis in fuga cesis, multis etiam captis Germanis insuper, qui, etsi primum negassent, expugnati donis ac precibus tandem eis auxilio veniebant, ob rei famam reversis ad propria, civitatem omni iam spe ac subsidio destitutant recipiunt. Indiciomari necessariis fuga elapsis, Cingetorigi, qui Romanis fidus ab initio in finem fuerat, liberate patrie regnum datar. Ad hunc modum Cesar non per se tantum, sed per legatos etiam, qui sub eo virtutem militiamque didicerant et eius exempla sequebantur, maximas res agendo per diversa terrarum sui romanique famam nominis attollebat. Quem, quum venisset in Treveros, voluntas cepit Rhenum iterum transeundi. Duplex huc animum urgebat causa; et quod hostibus auxilia, licet sera, transmiserant, et ne hosti alteri Ambiorigi auxiliari possent, aut ad se profugum receptare. Pontem ergo pari celeritate parique militum fervore paulo supra eum locum, ubi primum fecerat, reficit, et in Treveris et ad pontem firmissimo presidio dimisso, reliquum traducit exercitum. Transgressum Ubii, gens germana, per legatos adeunt exponuntque, ex quo se in potestatem Romanorum dederint, neque auxilia Treveris aut ullis hostibus populi romani misisse, neque ulla in re fidem fregisse. Orant, ne commune odium Germanorum innocentiam suam premat; si plus obsidum petat, paratos esse. Cesar, rerum veritate discussa, comperit, non ab eis missa cis Rhenum, sed a Suevis, auxilia. Excusatione igitur Ubiorum admissa, in Suevos accingitur. Nec ita multo post ab iisdem Ubiis cognovit Suevos bellum parare, et, late sparsis edictis, omnes suos ad arma contrahere. Itaque, ne quid temere agat, apto et tuto loco castra communit, frumentarieque rei curam exhibet; Ubios iubet pecora omnia campis abducere, si forte barbaros coactos inedia, cuius impatientissimum genus est, ad iniquum certamen posset inducere; precipit insuper, ut summo studio actus et consilia hostium explorent, eumque de singulis crebris fidisque nuntiis certiorem faciant. Illi obnixe iussa peragunt, paucosque post dies nuntiant Suevos suis omnibus ac suorum viribus in extremo finium consedisse ad silvam maximam, que illos a Cheruscis, vicina gente, disterminat; ibi romanum exercitum expectare. Id pergratum Cesari, bellorum cupidissimo, fuerat; sicut illud postea permolestum, quod eisdem nuntiantibus Suevos se in silvas intimas recepisse cognovit. Ut enim prelium exoptabat, sic tedium formidabat et iacturam temporis et perplexam horrebat indaginem, sepe expertus, quam difficile esset hostes silvis incognitis venari. Nec cessavit tamen; sed id frustra fuit. Ac, ne pluribus agam, quam oportet, non de hoc tantum, sed de primo quoque Rheni transitu deque alia hostium in silvas fuga, elegans ac succincta Flori brevitas huic se loco inserat historie, te, o lector, non solum patiente, sed plaudente. Hirciniis, inquit, hostem quesivit etiam silvis; sed in saltus ac paludes genus omne diffugerat: tantum pavoris incussit intra ripam subito romana vis. Nec semel Rhenus, et iterum quoque, et quidem, ponte facto, penetratus est; sed maior aliquanto trepidatio. Quippe quum Rhenum suum sic ponte quasi iugo captum viderent, fuga rursus in silvas et paludes; sed quod acerbissimum Cesari fuit, non fuere, qui vincerentur. Hec, ut legis, ad literam Flori sunt; quibus innuit primum Rheni transitum non ponte factum esse, sed navibus. Imo vero hoc non innuit, sed affirmat. Sic enim ante hec scriptum invenies: Iam Cesar ultro Mosellam, qui amnis est Treverorum, navali ponte transgreditur, ipsumque Rhenum. Sed is, qui presens erat, dum hec fierent, utrumque transitum stabili ponte describit; quem in hac narratione secutus sum. Procedo autem. Videns ergo Cesar rem temporis indigam longeque difficilem, precipue pre frumenti inopia, quod eo tempore Germanis agriculture studium non erat (magna pars venatu et latrocinio utebantur, quorum altero, sit modo facultas, libenter nunc etiam utuntur; lacte, carne, caseo victitabant), omisso incepto, rursus in Galliam statuit reverti; sed ut metu sui reditus barbarorum impetum frenaret, non pontem fregit, ut prius, nisi ab ea parte, qua Germaniam contingebat. Illa quidem parte extrema in dextram Rheni ripam desinente ducentorum pedum spatio rescissa et turri lignea superimposita et multimodis circumvallata munitionibus, duodecim cohortes ad tutelam pontis imposuit et Vulcatium Tullum eis preposuit, cui et pontis et cohortium curam dedit. Ipse vero adversus Ambiorigem proficiscens per Arduennam silvam, maximam omnium Galliarum, que inter Treveros Nerviosque et Remos quingentis et eo amplius passuum millibus in longum, ita enim proditum a scriptoribus rerum est, in latum vero unius aut circiter estive lucis itinere, quod ego ipse sum emensus, extenditur, Lucium Basilium cum toto preire iubet equitatu; et cavere, ne ignes in castris fieri sinat, ne quod indicium sui adventus detur, neu strepitus aut tumultus incedentium audiatur, si forte velocitate vel silentio proficeret ad iniquissimum hominem opprimendum: quod pene successit. Nam Basilius prepropere supraque modum longum iter peragit, quumque indiciis comperisset haud procul Ambiorigem inter silvas comitatum paucissimis equitibus se tenere, improvisus ac subito supervenit ita, ut currus equosque et arma eius et omne bellicum instrumentum romani equites, antequam ab eo viderentur, arriperent; deque ipso actum erat, nisi quidam e suis loci angustias paululum defendissent, et ipse interim unius manu inermis equo impositus, et postico nemorose domus emissus, per silvarum devia et calles abditos erupisset. Sic utramque in partem erga unum hominem una hora vim suam exercuit fortuna, ut incautus opprimeretur, oppressus evaderet. Nec satis scio, quis nocentium unquam tam indignus evaserit; nisi quod supplicii genus fuit tam vicine mortis metus, qui, ut michi quidem videtur, ipsa peior est morte. Et quid scimus, an sibi fuisset utilius ad manus, irati licet, Cesaris pervenire? Nam, ut erat inexhauste clementie, confitenti crimen et oranti forsitan veniam non negasset. Nunc per silvas transrhenanas vagus semper ac profugus perpetuis vitam egit in latebris, conscientia illum, si qua erat, et iugi pavore plectentibus. Illud plane odiosum, quod de rege nefario nulla unquam aut Cesari aut populo romano vindicte occasio data est: et ipse latitans atque invisus, et inultum scelus in finem fuit. Ceterum quo die e manibus Romanorum vix evasit, ut diximus, vita retenta contentus, spe proiecta, suis, quos a tergo liquerat, per nuntios fugiens mandavit, ut, qua posset, sibi quisque consuleret. Qui per diversa effusi multumque vexati pars se paludibus condiderunt, pars in alienas manus non sine suis miseriis inciderunt. Cathovoltus vero, qui secum super Eburones pari regnarat imperio, eiusque consilium secutus romanis sese bellis immiscuerat, quonam res venisset intelligens, iam grandevus et laboris impatiens, nec fugere valens nec pugnare ausus, suarum auctoris erumnarum Ambiorigis caput multis imprecationibus execratus, mortem sibi conscivit. Vicine gentes hoc eventu regum territe per legatos pacem a Cesare petierunt, quam eis hac lege concessit, ut, si qui Eburonum ex fuga in illorum fines devenissent, ad se captivos adducerent; se, si hoc facerent, temperaturum ab offensis ait. His actis, omnes copias trifariam divisit, neve eum cure alie distraherent, impedimenta omnia unum contulit in locum (Aduatica oppido nomen), ubi Titurius Sabinus et Arunculeius Cotta hibernaverant, unde, ut memoravimus, imprudenter infeliciterque discesserant. Hic locus eligitur, et quod aptus ad cetera, et quod munitiones anni alterius adhuc integras habebat, ut labori militum parceretur. Legionem quartamdecimam presidio dimittit, legioni preficit Quintum Tullium Ciceronem. Tum populatum in Menapios tribus cum legionibus Labienum et Gaium Trebonium cum totidem in Aduaticis adiacentem regionem dirigit. Ipse cum totidem ad Arduennam et fluvium Scalden, qui Eburonum in finibus Mose illabitur, pergit, quod eo Ambiorigem, qui nondum Rhenum transierat, confugisse audiebat. Digrediens se ad diem septimum rediturum spondet; idem legati duo, quos mittebat, ut faciant, si licet, monet; Ciceroni precipit, ut castrorum custodie intentus nullum portis egredi sinat. Et tunc quidem acies hostium, que timeri posset, in circuitu nulla erat: sparsim se silvis ac paludibus continebant; quos persequi et latebris eruere operosum erat ac difficile. Nam, si simul exercitus duceretur, loca erant legionibus ac signis impervia, sin autem spargeretur, erat paucis ab omni parte periculum, quod hostes mille locis incognitis delitescebant. Hinc magna duci orta erat ambiguitas, quid consilii caperet. Tandem illud elegerat, ut potius aliquid de iustissima hostium ultione remitteret, quam de utili militum cautela. Ne tamen ultionem ipsam negligeret, mittit edicta per proximas civitates, ut, qui lucrari cuperent, convenirent. Multos vetus odium, inter vicinos maxime vigere solitum, neque pauciores cupiditas attraxit. Sic utilius fieri dux providentissimus estimabat, ut Gallorum opera Galli diriperentur, quam periculo Romanorum, presertim quum locorum notitiam, que Romanis deforet, Galli haberent. Simul Eburonum urbem, ita meritam, quum funditus optaret everti, his edictis hoc consequi sine suorum discrimine videbatur. Iam dies septimus aderat, reditui cesareo prefixus, nec ipse redierat nec legati. Accidit interea inopinus casus, quo suam fortuna potentiam, in bellis precipuam, demonstraret. Iam prede in partem omnes acciri trans Rhenum quoque fama vulgaverat. Mox Sicambri, gens germana prede avida, collectis duobus millibus equitum, Rhenum navigio transeunt, eburonicos fines invadunt, predam non tantum cum impunitate, sed etiam Romanorum cum gratia relaturi. Iam hominum pecudumque magnam vim collegerant, et, urgente lucri dulcedine, procedebant, nec eundi nec predandi finem sibi cupiditas faciebat. Sic euntes captivorum unus avertit: Et quid, inquit, huic prede laboriose atque inopi tanto studio inhiatis, quum perveniendi ad summas opes tanto facilior breviorque sit via? Trium spatium horarum Aduaticam vos perducet. Ibi romanus exercitus opes suas fortunasque reposuit. Perexiguum presidium loco est. Cesar longe abest. Hic dies ipse, ni respuitis, opulentos nullo faciet negotio. Preceps hominum genus et consilii inops. Ut sunt plane proni omnes acquiescere consiliis, que delectant! Mutato repente proposito predaque omni, quam ceperant, recondita, eodem ipso consultore et duce Aduaticam brevi calle perveniunt. Cicero, cui legionis locique custodia commissa erat, totis septem diebus, cesarei memor imperii, suos omnes intra vallum sic tenuerat, ut nec militum nec calonum quidem quisquam castris esset egressus. Cogitans demum neque Cesarem promisso venturum tempore, quem processisse fama erat, insuper et suorum impulsus increpationibus, qui illius obedientiam tam exactam desperationi atque obsidioni non absimilem murmurabant, non esse enim timendi causam ullam propinquo Cesare, salvis legionibus, integro equitatu, victisque ubique hostibus ac dissipatis et pre timore latitantibus, parumper et preceptum, ducis inflexerat et appetitui militum frena laxaverat et quinque cohortes in vicinas segetes frumentatum non tam miserat, quam ire permiserat. Secuta erat ingens vis calonum et huiusce generis hominum. Sicambri interim (quis tunc eos expectasset? sed parere superioribus tutum est) improvisi et tecti silvis ad castra perveniunt eaque non oppugnare, sed recta via eodemque, quo venerant, impetu ingredi moliuntur; tantamque formidinem inopini hostis incursus totis castris effuderat, ut vix porte defenderentur, et frequentare illa soliti mercatores, qui tum forte portis excesserant, subita re territi et oppressi nec fugiendi nec se intra vallum referendi spatium haberent. Semper quidem mestissimus vates timor omnia sibi tristia et periculosa fingebat. Quidam, fusis copiis ac deletis et imperatore pessumdato, venire barbaros ad reliquias consumendas, numquam aliter hos ausuros; alii infaustum Romanis legionibus locum esse, ubi paulo ante regio altera legatique perierint; alii hostes intra vallum esse et capta iam castra vociferari, nemo ullam solite virtutis imaginem aut actu forti aut animosa voce pretendere: huc illuc sine ordine, sine ratione discurritur. Qua trepidatione Sicambri sui ducis dicto magisque fidei habere ceperant, nullum intus esse presidium, seque mutuo incitantes, eo acrius insultabant. Actum erat, ni vir unus, isque eger, affuisset, quem supra nominavimus, Publius Sextius Baculus, tanta tunc pressus egritudine, ut iam quinque diebus sine cibo ageret, et morbo simul et inedia iam vicinus morti. Sed generosum animum res nulla deicit. Is, ut videt deseri tutelam castrorum, et de fuga, non de virtute, cogitari, remque in angusto positam nutare, et sue et publice saluti metuens, surgit e grabatulo, ira vires dante, et acceptis ab obvio quodam armis, gradu tremulo portam occupat castrorum, seque semianimem hostibus obicit. Sequuntur centuriones, viri fortes, aliquot hinc metu, hinc pudore exciti, hosque alii sequuntur: ita sensim pugna restituitur. Ipse post paululum, audendi inceptor et dux, Sextius, morbo additis vulneribus, iam fatiscens suorum manibus prelio subtractus in tabernaculo reponitur. Non tamen obmittitur resumpta defensio. Frumentatores interea revertuntur, re conspecta, territi et, quid agant, nescii. Fortes etiam animos repentina concutiunt. Itaque ipsi quoque barbari adventu illorum subito permoti, et legiones reduces opinati, substitere; mox recognita paucitate, quos timuere, despiciunt atque invadunt. Ibi et consilia diversa et res varie gesta est; pars incolumis Gaii Trebonii cuiusdam alterius ducatu ipsos per hostes in castra penetravit, cumque his equites et calones multi pari impetu in tutum evasere, pars egregie pugnans periit; pars eorum, qui in collem proximum confugerant, visa comitum virtute, per eorum vestigia in castra festinans salva pervenit; pars preventa et circumventa procubuit. Barbari desperantes castra, ut crediderant, capi posse, ad predas, quas in silvis occultaverant, atque inde ad patriam sunt reversi. Neque tamen hostibus digressis, abiit pavor sic affixus animis, ut nocte, que hunc casum insecuta est, premissus a Cesare Gaius Volusenus cum equitatu adveniens, et imperatorem cum exercitu adventare nuntians, fidem non invenerit: sic omnibus persuasum erat, deleto exercitu, fugisse equites, neque omnino aliter barbaros castra aggredi ausuros, ut dictum; denique boni nichil penitus cogitare audebant in deterius inclinati animi. Mirum valde, unde ea consternatio in tam fortes viros, nisi opinari libeat, quum omnia humana instabilia sint, esse aliquas horas, que constantes quoque animos sui oblitos emolliant ac perturbent. Neque vero hic metus altissime radicatus ulla re alia extirpari quivit, quam ipsius Cesaris cum exercitu redeuntis aspectu, in quo uno securitas habitabat. Cesar ergo rediens et fortune vim casuumque varietatem, ab experto sibi notissimam, recognovit, in eo maxime, et quod eo preter omnium opinionem barbaros adduxisset, et inde eos pene iam voti compotes abstraxisset. Hec, ut communia, non admirans, unum non poterat non mirari, unde hec barbaris consilii tanta mutatio, ut, qui in gratiam Romanorum ad populandos Eburonum fines et Ambiorigem persequendum venerant, ad oppugnanda romana castra conversi Ambiorigi atque Eburonibus gratissimam rem fecissent. De reliquo, quod contra suum preceptum cohortes in predam emisse castra deseruissent, legati inobedientiam leniter arguit, ut qui et mitissimus natura, et legati huius esset amantissimus, quod ex familiaribus ad eum fratris epistolis evidenter elicitur. Hec cum suis Cesar; at adversus hostes iratior in omnes partes diffundit exercitum: abiguntur pecora, convectantur prede, consumuntur frumenta, exuruntur edificia, omnia denique pervastantur, tantoque impetu hinc inde discursum est, ut Ambiorigem a se visum multi dicerent, atque ad eum comprehendendum incredibili celeritate contenderent, omni labore peti dignum existimantes, quo immensam Cesaris gratiam mererentur; et, canis in morem leporem captantis, minimum abfuisse quin manibus illum arripuisse se crederent, dum ille interim nusquam tutus die noctuque latebras mutaret, nonnisi quatuor comitibus, quum salutem suam pluribus committere non auderet. Sic inultum semper Ambiorigi crimen fuit, quamvis fuga iugis et perpetuus pavor et latebre longum supplicii genus esse potuerint. Tandem Cesar fugitivum unum sequi et difficile sibi videns et inglorium, omnibus in circuitu vastatis, in Remorum fines rediit. Ibi concilium Gallie indixit, et de coniuratione rebellium Senonum ante alios et Carnutum questionem habuit, de Acthone autem, principe coniurationis, romano more supplicium exegit, cuius eventu quidam sibi male conscii effugere; aqua et igni contumacibus interdictum est. Sic compositis rebus, eis decem legiones ita partitus est, ut dure Treverorum, totidem Lingonum, sex alie Senonum in finibus hibernarent, provisisque necessariis, ad Italiam est profectus.

Cesar ut ex Gallia discessit, ecce novi undique motus, nove rebelliones; ubique conventus, ubique concilia, non in urbibus modo, sed in silvis locisque abditis. Multos odium antiquum incitabat, multos pavor novus Acthonis morte concusserat; recasurum suum in caput illius supplicium cogitabant. Accedebat commiseratio communis patrie et indignatio gloriose olim Gallie, tunc romano iugo subdite et romano imperio servientis. Multe cause ad unum finem animos urgebant. Cesar cisalpinam in Galliam quum venisset, mox ad eum rumor de Clodii cede perlatus est. Hunc, amicum Cesaris, Milo, amicus Marci Ciceronis, occiderat, de quo preclara eius extat oratio, que Miloniana dicitur. Eius rei causa magni Rome motus fuerant, nec fama finibus italis contineri potuit Alpesque transcenderat. Hinc rebellantibus occasio data erat historias novas in Cesarem fingendi. Dicebant, vulgoque percrebuerat, urbanis detentum simultatibus non posse deinceps in provincias reverti. Tanto illi acrius instare, tanto alacrius Gallia omnis conspirare. Nichil e contingentibus omissum; preces pollicitis cumulantur, et qui se rebellionis in Romanos ac gallice libertatis auctores profiteri ausi essent, his ingentia premia proponuntur. Illud primum maximumque deliberant, qualiter Cesar, si fors redeat, a suis legionibus segregetur. Id tamen haud difficile factu esse confirmant, quod neque, absente duce, loco se movere audeant legiones, neque ad eas dux incomitatus accedere, modo sit aliquis, qui illius iter impediat, nec unius hominis nomen totus orbis exhorreat. Postremo dicebant: Quisquis rem casus exceperit, satius esse multo sub patriis armis mori, quam sub externo iugo vivere, multoque tolerabilius hanc presentem vitam brevem et caducam, quam antiquam gloriam et avitam perdere libertatem. His ac similibus consiliis agitati Carnutes sese ingenti negotio duces offerunt, et quoniam silvestribus in locis, ubi hec fiebant, copia obsidum non sit, nec acciri queant quin res in apertum exeat, quam religiosissimo se vicissim sacramento obligant, ne quis Gallus belli duces metu aut spe aut quacumque causa deserat. Sic firmatis rebus, multis cum laudibus ingentes gratie Carnutibus acte sunt, atque ita demum, quasi maiore parte negotii confecta, ad sua quisque digreditur. Dies aderat claro prefixa facinori. Carnutes, tante rei duces, perditissimis sibi ducibus comparatis, Genabim oppidum invadunt civesque romanos ibi negotiantes et prorsus incautos, nominatim Gaium Suffium, illic a Cesare rei frumentarie prefectum, honestum virum romanumque equitem, obtruncant, ac bona omnium tamquam bello parta diripiunt. Illico rei fama diffunditur, ut sunt Galli rumorum serendorum ante alios studiosi, ut, quum scilicet hec cedes atque ista direptio ortu solis facte essent, forte ideo, ut cum lucis initio belli principium conveniret, ante primam noctis proxime vigiliam rei notitia ad Alvernos per centum sexaginta millia passuum pervenisset. Ibi vero laudatores atque improbatores, ut varie sunt hominum sententie, res invenit. Erat tunc Alvernis ille, ut Flori verbo utar, corpore, armis spirituque terribilis, nomine etiam quasi terrore composito, Vercingetorix quidam, potentissimus ac factiosissimus adolescens, olim filius Cebali, qui principatum omnis Gallie quum teneret, ad regnum aspirans a populo fuerat interemptus. Hic, ut erat et potentie ingentis et ardentis ingenii, clientelis amicitiisque collectis, quod vult, facile persuadet. Arma omnes capiunt atque ad bella se preparant. Erat illi patruus Gobacio, vir provectioris etatis et consilii sanioris, et sicut hunc stulti iuvenes, sic senes providi illum sequebantur. Quibus ergo iuvenile consilium non placebat, quique stultam et inutilem hanc fortune experientiam iudicabant, Vercingetorigem ab incepto prohibent, reluctantem Gergonia oppido perturbant. Loco ille mutato, animum non mutavit, quin etiam multo enixius urgebat inceptum; et, sicut fere accidit, ut male agentes comitatiores sint semper, inopes perditique omnes, quorum innumerabilis turba est, ad hunc talem ducem confluunt. Quibus fretus, et iniurie memor, Gergoniam redit, patruumque et reliquos, a quibus pulsus erat, expellit: et, crescente vano favore multitudinis, quod optasse pater morte emerat, rex dicitur. Iamque insanie auctoritate addita, legatos per diversa transmittit, et reverentius auditur et promptius exauditur, tantumque brevi profecerat, ut secum Senones, Parisii, Pictones, Cadurci, Turones, Aulerci, Lemonices, Andes et ceteri, qui ad Oceanum vergunt, unanimiter coniurarent. Neque id satis: omnium consensu regnum ei atque imperium defertur. Sic ea tempestate Gallorum animi et consilia volvebantur, sic romani nominis odium alte animis insiderat, ut, quisquis se illis opponere ausus esset, regno dignissimus haberetur. Iam non Alvernie res agitur, sed Gallie; contraque Romanos belli dux non orat neque consulit, ut solebat, sed obsides, sed arma, sed milites imperat et paretur, imperiumque ipsum severitate terribile efficit. Gravioris noxe reos flammis exurit, tormentis excruciat; leviora ausos, effusis oculis aut auribus resectis, vite linquit ad ludibrium, ad exemplum. Iam potens atque horrendus et natura ferox et regio tumidus fastigio, Lutherio Cadurco, audacissimo viro, cum parte exercitus in Ruthenos misso, petit ipse Bituriges. Illi adventu subito permoti ab amicis Romanorum Eduis auxilium per legatos petunt. Edui rem ad legatos Cesaris reiciunt, eorumque consilio equitum illis ac peditum dirigunt auxilia. Qui quum ad Ligerim amnem, Eduorum tunc et Biturigum imperii limitem, pervenissent, aliquot ibi dierum mora exacta, redierunt, hanc causam reditus pretendentes, quoniam, si transissent, hinc ab Alvernis, hinc a Biturigibus opprimendi essent: id enim ambabus gentibus fuisse propositum. An id sane tali metu egerint, an fraude, ne dicam hodie, sed tum quoque dubium fuit: tamen hinc Eduorum secuta defectio, hinc, quod statim reversis auxiliis Eduorum, se Alvernis Bituriges adiunxere, rem suspectam faciunt. Cesar hec audiens, et urbanis motibus Pompeii Magni virtute compositis, non se tunc amplius Italie necessarium ratus in Galliam redit. Ingens illum exercebat cura, qualiter suis sese iungeret. Nam, sive ipse ad illos proficisci vellet, non sat tuto fieri posse cogitabat, ut, in tanta rebellione regionum omnium, inter eos etiam, qui amici credebantur, cum paucis securus incederet (tam modicum fidei ei undique videbatur); sive ad se illos evocare mallet; et sic hesitabat, ne itinere in ipso superventu hostium, se absente, quod nolebat, pugnare cogerentur. Has inter curas Lutherius Cadurcus a Vercingetorige missus Ruthenos Alvernis attraxerat, nec mandatum implesse contentus alias quoque urbes, acceptis obsidibus, in potestatem redegerat, et rebus prosperis evectus in Narbonensem provinciam properabat. Cesar consilium hostis intelligens precurrit et preventos metu animos confirmans presidia opportunis locis per extrema provincie hostibus obiecta distribuit, et parte supplementi nuper ex Italia adducti premissa in Helinos, subsequitur. Helini ab Alvernis Cevenna monte asperrimo ac nivosissimo distinguuntur, quo se Alverni quasi muro valido circumseptos arbitrabantur, ea maxime parte anni, qua non dicam exercitui, sed ne viatori quidem permeabilis fuisse unquam diceretur. Et erant ab ea parte eo tempore plane tuti, si cum alio res fuisset. At Cesar, quem nulla res morari posset aut deflectere, nive altitudinis pedum sex dimota et itinere per adversum iugum multo labore pedum expedito, Alvernos fines inexpectatus aggreditur. Iuvat aliter hanc rem ipsam Flori verbis exponere: Per invios, inquit, ad id tempus montium tumulos, per intactas vias et nives expedita manu emersus occupat Galliam. Mox vero, ut Alverniam attigit, equitatu in omnes partes effuso, tantum subiti terroris incusserat, ut trepidi omnes Vercingetorigem ad ferendam opem patrie suis consiliis laboranti nuntiis ac precibus excitarent; quibus motus in patriam redibat. Cesar interim, dimisso in Alvernos Bruto adolescente cum parte copiarum, iussoque sine intermissione agros hostium populari, ipse, ne suspicantibus quidem suis, quam celerrime potest, Viennam proficiscitur; inde equitatu, quem illuc premiserat, accepto, per Eduos pergit in Lingones, tanta ubique velocitate, ut non tantum hostes pavore, sed amicos stupore perfunderet; sic inopinantibus aderat. Illic due legiones in hibernis erant. Illis eductis, octo reliquas hinc inde dispersas evocat, priusque, quam hostes, quo ivisset aut quid ageret, nossent, omnem exercitum congregavit: atque, ut Florus idem ait, ex distantibus hibernis castra contraxit, et ante in media Gallia fuit, quam ab ultima timeretur. Vercingetorix, audito Cesaris digressu, retro in Bituriges reversus atque hinc profectus in Boios transalpinos, oppidum illorum, sub Helvetie victorie tempus edificatum a Cesare, Eduisque contra dictum, oppugnare disposuit (oppido nomen Gorgobina) gloriosum sibi estimans, si Eduorum receptaculum simulque cesareum opus everteret. Cesaris animum res hec valde sollicitum habebat, ne aut neglecta amici oppidi defensio defectionem sociorum et contemptum sibi, aut suscepta anni tempore adverso, difficultatem rei frumentarie legionibus imponeret. Satius tandem duxit pati omnia, quam contemni, et contemptu suo alienare sibi animos amicorum. Itaque dimissis impedimentis omnibus et duabus ad custodiam legionibus, et provisa cum Eduis, quam potuit, subvectione commeatuum, in Boios ducit. Erat vie medio Velladunum Senonum oppidum: illud, ne quid hostile post terga dimitteret, aggredi consilium fuit. Oppidani, bidui oppugnatione tolerata, die tertio legatos ad Cesarem de pace ac deditione transmittunt; iussi arma et iumenta et obsides dare, nichil recusarunt. Ne quid autem temporis amitteret, G. Trebonio legato ad peragenda omnia dimisso, ipse iter inceptum solita celeritate prosequitur. Genabum erat oppidum Carnutum, ubi romanos negotiatores initio coniurationis occiderant. Id oppidum amnis preterlabitur; ipsum in ripa situm ripe alteri medio ponte iungitur. Ad loci huius defensionem Carnutes auxilia conquirebant, eo tamen lentius, quo diutius Velladuni crederent rem hesuram, et simul illius viri esse morem impigerrimi ducis ignorarent. Huc ergo quum biduo pervenisset, oppugnationem, quod diei illius sero erat, in diem proximum edicit. Quid fieri velit, milites edocet; veritusque, ne Genabenses noctu diffugerent, huic rei excubitrices duas armatas legiones adhibuit, intentisque animis atque auribus pernoctare iussit. Atque, ut presagierat, accidit: oppidani in media nocte per pontem taciti abibant. Cesar, eorum abitu per exploratores cognito, legiones, que parate erant, muris admovet, et, portis subito effractis, indefensum capit oppidum, captum diripit, direptum incendit, preda militibus concessa; simul exitus obserari omnes iubet mittitque, qui profugos preveniant ac sequantur. Itaque paucissimi evasere; viarum et pontis angustiis capti omnes. Cesar hinc, trans Ligerim ducto exercitu, in Bituriges tendit. Quo quum venisset, Vercingetorix, ubi id sensit, Gorgobine obsidione derelicta, contra eum pergit. Cesar interea Noviodunum aggressus oppugnat; quem confestim oppidani per legatos orant, ne in eos preter suum morem seviat, neve pro tam levi causa de sua celeritate aliquid intermittat, que tot illi victorias peperisset, sed, eis vite dimissis, feliciter progrediatur ad reliqua. Pie preces videbantur: flectitur itaque, et iis arma, equos obsidesque imperat. Et iam pars obsidum data erat, et centuriones aliquot cum paucis militibus oppidum introgressi cetera conquirebant, dum repente de longinquo equitatus a Vercingetorige premissus apparuit: oppidanos spe tempestive opis erectos deditionis ceperat penitere. Velut igitur ex condicto clamorem tollunt, arma corripiunt, muros scandunt, portas obstruere properant. Sed Romani illi pauci, qui in oppido erant, animorum mutatione perpensa, strictis subito gladiis, portas preoccupant, et incolumen exercitum intromittunt. Capto ad hunc modum oppido, Cesar statim equites suos contra equitatum hostium adventantem educit, et illos, equestri prelio conserto, multa cum eorum strage vicit et in fugam vertit. In qua victoria, ne privemus sua laude barbariem, quadringentorum equitum germanorum, qui sub Cesare militabant atque ab ipso principio secum erant, opera fuit egregia. Ab eo enim immissi, laborantibus aliis, in tempore subvenerunt fregeruntque Gallos repentino impetu. Hoc videntes e menibus oppidani, spe auxilii amissa, iram Cesaris metuentes eos, qui tumultum excitaverant, vinctos ad eum deduxerunt, ceptamque deditionem peregerunt. Ipse autem, his peractis, Avaricum, maximum optimumque oppidum, Biturigumque uberrima finium in parte situm oppugnare constituit, quod, eo capto, civitatem ipsam captum iri non diffideret. Vercingetorix tot adversis nondum animo collapsus, suis ad concilium evocatis, in hanc sententiam disseruit: Quotidie, inquit, experiendo et discendo fiunt homines doctiores. Quod cum in rebus omnibus, tum precipue in re bellica verum esse deprehenditur. Magnis animis grave bellum suscepimus, sed gerendi modum belli non sat sollerter advertimus. Alia nobis itaque bellandi ratio ineunda est: non sponte cum Romanis concurrendum, sed omni ingenio providendum, ut pabulo hostes et commeatibus arceantur. Id nobis haud difficile videri debet, quum et equitatu prestemus, et anni parte adiuvemur. Illud quoque nobis acriter cogitandum: hostes nobiscum in finibus nostris pugnant, et contra nos nostris frugibus sustentantur. Non nos a consilio publico studium rei familiaris avertat. Ubi Romani pabulantur, vicos, domos frugesque comburi forte damnosum videatur, utilissimum est; ne sub nostris tectis nostri hostes habitent, nostris alantur frugibus. Inopiam aut non ferent, aut non tuto longius pabulatum ibunt. Nichil ad victoriam intersit, an hostes occidamus, an bello necessariis spoliemus. Gravius aliquanto videbitur, quod dicturus sum, sed virtuti nichil, preter culpam atque infamiam, grave est. Oppida quoque, que non penitus valida ac munita sunt, exurenda censeo, ne aut nostris inertie, aut hostibus offense diverticula sint. Si quis est, cui hec acria videantur, cogitet quanto sit acrius liberos atque uxores in servitutem trahi cernere, exarmatum hosti iugulum prebere et alia multa pati, que bellorum iure victi a victoribus patiantur. Persuasit his verbis: viginti et eo amplius oppida una luce combusta sunt. Neque solum in finibus Biturigum, sed in reliquis hac illac, quocumque oculos flecteres, incendia cernebantur, non sine omnium dolore; quos ea spes lenibat, quod, parta victoria, cito perdita omnes restaurarent. De Avarico in consilio agitatum est, an incendi illud, an intactum linqui melius foret. Enimvero ad hoc verbum ad Vercingetorigis pedes, Gallorumque omnium, qui consilio intererant, affusi Bituriges obtestantur, ne pulcherrimum Galliarum oppidum, decus provincie biturigensis ac presidium, flammis immeritis deleatur, quum defendi possit locus pene inexpugnabilis natura, cui, si defensio militaris accesserit, maledici possit, non noceri. Movebant he preces animos contrariorum: unus Vercingetorix cunctis obstabat; qui et ipse tandem victus misericordia in sententiam ceterorum transiit. Sic defensoribus rebusque aliis ad custodiam opportunis eo transmissis, servatur Avaricum a Gallorum flammis, sed non ab obsidione Romanorum; in qua quidem obsidentium fortis et animosa tolerantia emicuit. Quum enim hinc Vercingetorix castra propius admovisset et ab exploratoribus per singulas horas, quid in romanis castris ageretur, edoctus omne iter eorum observaret, et Romanos, circum omnibus exustis, urgente necessitate longius pabulantes crebris incommodis ac damnis afficeret; illinc vero Edui ac Boii, quibus ea cura mandata erat (illi quidem, quia, mutato erga Romanos animo, non curabant, hi, quia parum poterant) rem romanam maligne commeatibus adiuvarent, ad tantam penuriam devenere, ut diebus plurimis frumento carentes tenui pectore vix proferrent imbecillem spiritum; numquam tamen ideo ab oppugnatione cessassent, numquam vel irata vel mollis cuiusquam ex ore vox erumperet, aut romane non conveniens maiestati; immo vero, quum Cesar laborem militum miseratus inter exortandum sepe diceret: Si nimis aspera sunt ista perpessu, nulla per me mora est: oppugnationem omittere sum paratus, unanimiter responderent: Noli hoc, quesumus, optime imperator. Sic multos annos te duce militavimus, ut nullus metus, nullus labor, difficultas nulla nos fregerit, nullus hostium nobis hanc ignominiam irrogarit, ut cepta deseramus: ne tu ergo, dux noster, hanc eternam maculam nobis immiseris. Sine modo; omnia pati malumus, quam ne nostra mollitie manibus romanorum civium apud Genabum gallica nequitia peremptorum gallico sanguine satisfiat. Hec Cesari, hec eadem et tribunis militum et centurionibus repetebant, ut per eos imperatori familiarius dicerentur. Cesar, dum hac nobili perseverantia in oppugnatione proceditur, iam turribus muro admotis, discit ex captivis Vercingetorigem castra propter defectum pabuli promovisse, et cum equitatu expeditisque peditibus insidiatum sero ad ea profectum loca, quo romanos populatores luce proxima venturos opinaretur. Quo cognito, nocte media digressus primo mane castra hostium attigit duce carentia. Illi, adventu precognito, impedimenta silvis intruserant, aciem altiusculo in colle, quem difficilis palus, sed angusta, cingebat, erexerant, et, precisis pontibus, quasi clipeo quodam se palude protexerant, ibique constiterant in Romanos versi. Eratque res facilis et pene equa prospectui, sin ad experientiam veniretur, iniquissima, plena difficultatis ac periculi. Itaque milites, rem nonnisi oculorum iudicio metientes, nobili indignatione permoti Cesarem circumsistunt: Et quid hic, inquiunt, rei est? quis hic pudor ? quenam hec indignitas, imperator? Ergo hostes conspectum nostrum e tam proximo pati possunt ? Quin nos tu pugnare iube, et signum prelii propone, ut iamiam ex his, quibus fidunt, locis hos barbaros detrahamus. Fide militum letus Cesar: Ego, inquit, sic affectos quum vos videam, ut nullum discrimen pro mea gloria recusetis, impius sim, nisi vestram vitam mee preferam saluti. Proinde, quum tempus fuerit, solita virtute dextrisque victricibus usuri nunc quiescite: electionem temporis et consilii capiendi curam michi linquite. Nempe hec victoria, quam tam facilem iudicatis, loci situ, non hostium vigore, difficilis, multorum, michi credite, virorum fortium morte constaret, quod adversum penitus proposito atque animo meo est. Etsi enim vincendi avidum me nec negem nec dissimulem, numquam tamen michi placuit multo sanguine meorum empta victoria. Quieverunt tanti ducis auctoritate repressi; quos ille eo ipso die, nulla alia re gesta, reduxit in castra, atque ad inceptam oppugnationem studium omne convertit. Vercingetorix interea irritis reversus insidiis (o tremula semper et fragilis humana potentia) quum ad suos pervenisset, accusatus ab eis est, quod sine presidio et sine duce, de industria derelictis castris, equitatu et omni flore militie abducto, Romanis Galliam prodere voluisset, quodque in se fuerat, prodidisset; nempe regnum consensu populi collatum sibi sordere, et illud a romano duce consequi sibi gloriosius estimare; proinde Galliam sui regis fraude proditam, loci opportunitate et celesti favore liberatam; neque enim casu aliquo, sed certo consilio evenisse, ut et castra tutis locis abduceret, et Romanis propius admota desereret, imno etiam spoliaret omni robore, vixque eo digresso, hostes, velut nuntio moniti, advolassent. Accusationis hec summa, hic suspicionum color fuit, quibus verbis apparebat tanti modo regis in dubio salutem verti, nisi reus his obiectis constantissime respondisset. Nam, ut castra moverem, inquit, pabuli coegit inopia et hortatus vester; ut propius Romanis accederem, ipse loci situs attraxit per se ipsum tuti. Equites abduxi, quos palustribus locis inutiles sciebam, utiles autem, quo pergebam. Ducem certum abiens non dimisi, veritus ne fortassis acquiesceret vocibus atque consiliis insanorum pugnam laboris intolerantia, non virtute, poscentium. Romanos si, me absente, casus attulit, fortune, non alteri, imputandum: at si, aliquo suadente, contigisset, habenda illi gratia esset, a quo vobis prestitum, ut eorum et paucitatem videretis, et ignaviam nosceretis, qui stulto adventu, turpi reditu, et consilii et virtutis inopiam detexere. A Cesare ego non regnum per proditionem, sed de eo victoriam per virtutem spero, que iam proxima, iam pene nobis in manibus est. Quin hoc ipsum regnum, quod consensu omnium iure possideo, sponte dimittere paratus sum, si forsitan vos honorem michi potius contulisse creditis, quam a me beneficium accepisse. Cesar romanusque exercitus ultima laborat inopia. Iam ad pugnam atque ad opus et animi et corporee vires desunt, et nisi confestim aliquid insperate prosperitatis affulserit, abitum moliuntur. Horum ut a me fictum nichil suspicemini, romanos milites audite. Erant servi aliqui inter pabulandum capti et in carcere torti multipliciter et afflicti, iussique quid per eos dici vellet, et producti in medium legionarios se milites dixerunt: extrema fame victos e castris clanculum effugisse, pari omnem exercitum fame confectum esse Cetera dehinc omnia dicto regis consona persecuti sunt. Tum Vercingetorix exclamavit: Et per me, inquit, quem proditionis accusatis, hec vobis cuncta proveniunt, atque illud extremum, ut sine vestro periculo victus Cesar ac fugiens nullis agris aut urbibus receptetur; id enim inter multa meo consilio constitutum est. His dictis versi repente animi varie gentis et credule usque adeo, ut leto plausu et armorum crepitu dicta concionantis astantibus complacuisse conclamaretur, et una voce Vercingetorix summus ducum ac fidelissimus hominum crederetur. Cesar Avarici ceptam obsidionem ceptamque defensionem hostes peragunt, inque dies obnixius utrique. Nam et Romani aggerem immensi operis, gelu ingenti atque imbre perpetuo prepediti, virtute tamen ac perseverantia difficultates superante, vigintiquinque diebus extruxerant, et muris admoverant, et Galli decem millia ex omni Gallia electorum hominum oppido incluserant eo consilio, ne vel solis Biturigibus salus publica crederetur, vel servati oppidi gloria solorum esset Biturigum, sed Gallorum omnium. Et actis sub terram cuniculis, incensoque per noctem aggere, et simul factis eruptionibus, romana castra in magno discrimine posuissent, nisi summa ducis providentia esset occursum, qui duas assidue legiones excubare pro castris faciebat. Harum interventu et eorum, qui eiusdem iussu totis noctibus in opere vigilabant, et flamme extincte et insultus hostium sunt repulsi, et excitati omnes totis ex castris ad auxilium convenerunt. Nec romana virtute gallica ideo pertinacia lentescebat. Obstinati in mortem non tantum resistebant, sed erumpere audebant nec vel hostes invadere vel iactare incendia desinebant, et defessis integri, et vivi mortuis, succedebant, ut qui in eo ipso temporis momento situm patrie statum et salutem totius Gallie cogitarent. Qua in parte pretereundum non videtur illud memorabile, quod nec scriptor, a quo ante alios ista decerpimus, sibi pretereundum estimavit, sub oculis suis gestum. Gallus quidam ante portam oppidi traditas ei ab intrinsecis picis ac sevi glebas in ignem iactabat; scorpione transfixus exanimatusque procubuit. Hunc iacentem unus e proximis transgressus, et periculi oblitus, eodem officio fungi cepit. Illo quoque pari ictu scorpionis occiso, mox successit tertius et tertio quartus, nec ante successionum talium finis fuit, quam, extincto igne depulsisque hostibus in oppidum, pugne etiam finis esset. Vercingetorix tandem, oppidanorum animis atque corporibus fatigatis, ut quorum conatus omnes in nichilum recidissent, fuge illis auctor esse cepit, quam tutam fore castrorum suorum vicinitas spem dabat, et insequi volentibus obiecta palus. Ad id nocturnum tempus idoneum visum erat. Fuge consilium casus mirabilis impedivit. Nox aderat, et taciti per tenebras itineri se parabant. Tum matrone, alie parvulos suos stringentes ad ubera, alie humi strate flebiliter obsecrabant, ne se neve communes filios hostibus ad ludibrium et ad penam darent: se quidem ad prosequendam suorum fugam sexu, etate illos invalidos. Ubi suos nec pietate nec precibus flecti et in proposito fixos vident, et pudorem et amorem superante metu, e muris exclamare et Romanis, ut poterant, dare instantis fuge signum ceperunt. Quo metu oppidani, ne, re ab hostibus intellecta, preclusis itineribus caperentur, abeundi consilium mutaverunt. Cesar die proximo quum muro oppidi turres et machinas admovisset, repente tantus imber nimbis effluxit, ut perfacile esset alium territurus. At ipse, qui sepe fedis tempestatibus ad victoriarum uti soleret occasionem, imbrem illum sibi iter ad id, quod intendebat, aperuisse estimans, quod et suos ad opus solito pigriores cerneret, et hostes ad tutelam oppidi lentos et incautos ex rarioribus per muros custodiis animadverteret, hortatus milites, ut fructum tandem longi laboris arriperent, et primis in murum ascendentibus premia consueta pollicitus, tuba prelii signum dedit. Ira igitur et spe premii stimulante, et unoquoque certatim adnitente primum gradum laudis apprehendere, muri undique ad fastigia non tam ascenderunt, quam evolaverunt. Stupefacti cives, inspecta hostium corona, sese locis patentioribus liberius defensuri, ne viarum premerentur angustiis, in plateam confugerunt. Postquam vero animadverterunt haudquaquam Romanos in plana descendere, sed, uno alium attollente, magis ac magis menia complere, metuentes undique circumcludi fugamque eripi, trepide armis abiectis, extrema oppidi cursu rapido petiere. Ibi pars portarum in exitu se coartans, pars limen transvecta ab equitibus ad hoc missis cesi omnes. Nullum prede studium, sed vindicte fuit; omnibus ante oculos mors erat mercatorum romanorum, qui ad Genabum, immeriti illi quidem, sola Gallorum crudelitate perierant. Eius cedis recordatio, supra romanum morem, acerbabat animos, ut nec etati nec sexui parceretur. Ex omnibus itaque, qui in oppido sunt inventi, quorum numerus ad quadraginta millia capitum ascendit, vix octingenti, qui ad primum capti oppidi clamorem sese portis murisque proripuerant, evasere. Et Avarici quidem longa ac difficilis obsidio hunc habuit finem. Vercingetorix vero avaricenses reliquias nocturna fuga in sua castra delapsas clementer excepit, ac veritus, ne qua eorum permixtione tumultuandi occasio preberetur, segregandos curavit, ut, quum castra essent secundum numerum populorum distributa, ad suos quisque deduceretur. Ipse vero neque hoc fractus aut deiectus eventu ita consolatus est suos, ut diceret: Non virtute, sed arte quadam muros oppugnandi victoriam hanc Romanis contigisse; stultum esse in bellis prospera omnia sperare; temperanda dulcibus amara, letis tristia; numquam sui consilii fuisse, ut defenderetur Avaricum; fecisse hoc Biturigum improvidam pietatem et facilem nimis indulgentiam ceterorum; permittendum fortune suo iure uti, quod illi cum ubique magnum, tum in bello maximum atque inexuperabile sit; quod ad se attineret, summo studio enisurum, ut incommodum nunc illatum multis et magnis commodis resarciat et compenset, atque in primis civitates, que a consensu publico discessissent, in ceterorum sententiam traducturum, ut unum sit omnis Gallie consilium, unum corpus, una mens, cui terrarum orbis impar haud dubie sit futurus; id se facturum non sperare tantummodo, sed pene iam effectum reputare; quod necessitas presens poscat, castra saluti omnium profutura labore omnium ac studio munienda esse, quibus subiti incursus hostium arceantur. Grata omnibus hec fuit oratio, quod non animo defecisset, sed ubi duces alii, magnis cladibus acceptis, sese abdere soleant vultusque militum refugere, hic in publicum prodierit, et novum salutis iter ostenderit; eoque plus fidei illi erat, quo Avaricum incendendum deserendumque censuerat, clarum providentie eius indicium. Sic, quum ceterorum ducum minui soleat adversis, creverat ducis huius auctoritas. Neque aut in castris communiendis, que prima romano more in Gallia communita sunt, quicquam a militibus est omissum, quamvis impatientissima gens laborum sit, aut a duce in conciliandis reliquis, ut promiserat, urbibus ulla in parte cessatum. Cigitabat estuabatque animo, diebus ac noctibus laborabat, sollicitabat universos, ad res novas omnem Galliam excitabat; inque hoc opus, quos mitteret, viros elegerat, qui vel noti in populis acceptique, vel blanda oratione atque ingenio, vel principum familiaritate pollentes, ac gratia idonei visi erant. Eos vero, qui ad eum seminudi et inermes, capto oppido, confugerant, vestibus atque armis instruxit, inque gradum pristinum militie restituit. Ad hec diversis ex urbibus sagittarios et omnis generis contraxit auxilia, quibus acceptum Avarici detrimentum suppleret. Accessit Oloviconis filius Teutomotus, Nichioborgum rex, cuius patrem romanus senatus amicum appellaverat; sed, ut sepe filii, derelictis parentum semitis, novas querunt, iste contra Romanos ad Vercingetorigem cum multo se contulit equitatu. Cesar ad Avaricum complusculos dies egit, et, frumenti ibi larga copia atque omnium commeatuum inventa, fessum atque esurientem exercitum recreavit; inde, quod vernum bellis aptum tempus instaret, ad hostem ire tota mente dispositus, ut inventum vel tedio in apertum eliceret et in pugnam cogeret, vel obsidione conficeret. Dum ad hoc iter accingitur, legationibus Eduorum exhortatus, ad componendas eorum lites et controversias intestinas ante omnia proficisci habuit, que inter duos primores populi de summo magistratu orte totam urbem alterius suffragiis agitabant; non ignarus quidem quanta presertim in bello iactura sit temporis, quantum in dilatione periculum; sed amicam urbem destituere populo romano seque indignum arbitrabatur, quam iam in armis esse hanc ob causam et pene iam confligere fama erat. Neque inhonestum modo, sed periculosum providebat eam rem negligere, ne auxilium fortassis ab hostibus pars inferior postularet. Neque vero legi amicorum ulla in parte derogare fas ducebat, qua cautum erat, ne is, qui summo preesset magistratui, fines patrios ulla ratione transcenderet, quem sibi gradum pars utraque vindicaret, rebus omnibus regno parem, nisi etate; erat enim annuus magistratus. Quamobrem neque ad se partes evocare sustinuit, neque indignum censuit negotium, ad quod componendum ipse proficisceretur. In Eduos ergo quum venisset, Decetiam oppidum et partes et senatum omnem convenire iussit, et presens de iure partium cognovit, motusque omnes sua auctoritate compescuit. Cotum enim, virum nobilissimum et totius gentis potentissimum, quum creatum contra leges certis testimoniis deprehendisset, cedere, Convictolitanem vero, rite per sacerdotes more patrio institutum, preesse magistratui imperavit; obtemperatumque precepto est sine ullo murmure aut querela. Hortatus dehinc Eduos, ut civilibus discordiis abstinerent, que pestifere semper magnis urbibus ac funeste sunt, utque in presens bellum auxilia, que possent, mitterent, devicta Gallia, digna a se premia percepturi, equitatus ab his omnis et decem millia peditum, ut sibi mitterentur, obtinuit. Tunc exercitum duas distribuit in partes: quatuor legiones et partem non exiguam equitatus sub Labieno in Senones atque Parisios direxit, ipse cum sex legionibus et reliquo equitatu in Alvernos rediit perrexitque Gergoniam. Vercingetorix, adventu Cesaris precognito, qua transeundum illi noverat, omnes fluvii pontes fregit, cui Laber, alicubi Claver, nomen invenio. Itaque perveniens et preclusos aditus et adversa in ripa obambulantem hostem reperit. Hoc in statu premebant varie duces cure: Vercingetorix, ne quem Cesar e pontibus reficeret, metuebat; Cesar vero, ne fluminis alveo prepeditus, quod vadari ante autumnum non soleat, otiosam agere cogeretur estatem. Omne tamen incommodum vicit ducis ingenium. Siquidem, premissis e regione omnibus impedimentis et quatuor legionibus additisque cohortibus aliquot, ut constare numerus videretur omnium legionum et speciem exercitus preberet alibi aditum querentis, ipse locis abditis cum duabus tantum, que supererant, legionibus se tenuit, suisque, ut quam longissime procederent atque ita a se hostem distraherent, imperavit. Tunc hoste digresso et romani exercitus iter observante, ut ubicumque transire volentibus obviaret, locum vacuum relictum Cesar occupat, atque e pontibus unum, cuius pars ima visa est intactior minorisque egens opere, confestim reficit; et traductis legionibus, castra communit, premissasque legiones ad se e vestigio reverti iubet. Intelligens se delusum Vercingetorix, amoto obice, quo ab hoste separabatur, ne invitus ad pugnam cogi posset, ex eo ipso loco, ubi erat, dum reditum legionum et proprium vidit errorem, magnis cursibus in anteriora contendit. Quem non segnius sua per vestigia Cesar insequitur, quintoque die Gergoniam pervenit, et primo statim adventu leve prelium equestre commissum, sed nil in eo memorabile gestum est. Cesar urbem altissimo in monte sitam et accessu ab omni parte difficilem speculatus, et agnoscens non exigui temporis opus esse oppugnationem differendam statuit, donec curam rei frumentarie et commeatibus impendisset. Vercingetorix singulos populos in singulis collibus Gergonie circumfusis explicuerat ostentatione terrifica, que hostes facile solo spectaculo consternasset; et fecissent, nisi et Romani fuissent et ducem Cesarem habuissent. Erat ex plurimis collis unus, quem si Romani occupassent, poterant hostes et aquatione et pabulo impediri. Is collis, quod ceteris omnibus difficilior erat atque preruptior, negligentius servabatur. Sed virtuti nil usquam difficile, nil preruptum. Loci huius opportunitatem cunspicatus Cesar non misit, qui eum caperent, sed per se ipsum nocte intempesta profectus e castris ascensum luce media vix accessibilem superavit; et repentinus adveniens, depulso inde presidio hostili, occupavit collem, et castra ibi minora constituit, quibus duas legiones assignavit. Tum duplicem fossam duodenos pedes seu altitudinis seu latitudinis habentem a minoribus castris ad maiora perpetuam duxit, quo nulla vis hostium vetare posset, quin inter se libere commigrarent. Sic ad victoriam prona omnia videbantur.

Nulla est autem in terris inconcussa felicitas. Nescio quomodo, in procursu rerum ad vota fluentium, prosperis adversa se inserunt. Cesare ad Gergoniam res agente nilque, nisi de hostibus, sollicito, periculosa defectio, unde minime timebatur, erupit. Civitas Eduorum, prima amica populi romani et sui ducis et senatus, sepe decretis honestata interque omnes, immo pre omnibus gallicis urbibus, summo semper in honore habita, de rebellione (quis hoc unquam crederet?) cogitavit. Initium rebellionis a Convictolitane illo, quem Cesar ante paucos dies in civilium seditionum diremptione pretulerat. O quam facile ingratis animis magnorum licet atque recentium beneficiorum subrepit oblivio! Ille siquidem beneficio Cesaris obstrictum se fassus, quod sibi iustissima tamen favisset in causa, omissa mentione pecunie, quam, ut Romanis fidem frangeret, ab Alvernis acceperat, quum nulla sit turpior perfidia, quam cui avaritia causam dedit, fedoque proposito velum cause honestioris obtendens, et plus se libertati patrieque asserens debere, quam Cesari, nonnullis adolescentibus nobilibus ac superbis facile persuasit, ut romane amicitie vinculum leve discuterent, seque non solum libertati natos, sed imperio, meminissent. Unicam esse urbem Eduorum, que totius Gallie victoriam remoretur; eius exemplum sequi alias; hac ad commune bonum redeunte, ceteras secuturas, nec Romanis, ubi deinceps pedem ponant, in Gallia superesse; neque vero preter ignaviam Eduorum quicquam cause esse, cur Romanos magis Edui, quam Romani Eduos, de suis questionibus adeant; non hec amplius toleranda esse, sed Cesari ac Romanis ostendendum et liberos se et viros et Gallicos. Et eorum quidem adolescentium princeps erat Litavitus quidam eiusque germani, qui cito omnes non consilium, sed auctorem consilii estimantes, senioris atque potentioris et magistratu summo prediti in sententiam transierunt; sed quoniam civitatem beneficiorum Cesaris oblivisci posse nec sperabant nec credibile videbatur, alia ad id via fraudulentior est inventa, stulta tamen inventio et inventoribus suis digna. Ea vero fuit huiusmodi: auxilia, que ab Eduis ad Cesarem mittenda monstravimus, ut Litavito ducenda committerentur. Id quidem nullo negotio impetratum est. Is ergo, premissis ad Cesarem fratribus, quid de reliquo sint acturi, cum eisdem ordinat. Quum ergo romanis castris cum exercitu appropinquasset, neque iam amplius quam triginta millibus passuum abesset, substitit, et repente, quasi tristi nuntio accepto, versus ad suos et lacrimans: Quo pergimus, inquit, et quid agimus, amici? Omnis nostra nobilitas, omnis noster equitatus, qui cum Romanis erat, absumptus est. Eporedorix et Viridomarus, principes gentis nostre, falso proditionis crimine circumventi, quod cum Alvernis clandestina colloquia habuissent, prerepta facultate defensionis, occisi sunt. De fratribus meis ac propinquis loqui lacrimis impedior. Omnium similis est fortuna. Si michi non credite, hos audite, quos ex ea cede non Romanorum misericordia, sed ipsorum fuga subtraxit. Ad faciendam verbis fidem subornati testes prodeunt, de conficta historia nil mutantes. His auditis, territi omnes exclamant, Litavitum orant, ut saluti omnium consulat. Quasi non facti, inquit, sed consilii tempus sit, non est de rebus certissimis consultandum. Quin imus igitur in Gergoniam et Alvernorum signis nostra signa coniungimus? Cui enim dubium esse potest, quin Romani tanto scelere polluti non hunc peccandi finem facturi, sed in nostram necem illico, ut nos viderint, ruituri sint? Mortemque igitur fugiamus, et, qua datur in presens, ulciscamur occisos. Erant in comitatu romani cives magnam vim frumenti et commeatuum reliquorum ad castra Cesaris deferentes, qui, ut tutius proficiscerentur (o mens hominum ceca et futuri inscia!) sese illis adiunxerant: eos Litavitus ostendens digito: Occidamus, inquit, hos latrones. Paretur statim impiis preceptis. Vixdum verba finierat, concursuque militum crudeliter interfecti sunt et direpta, que ferebant, omnia. Neque hoc contentus flagitio Litavitus per omnes Eduorum fines hunc rumorem spargit, suadetque omnibus idem facere, quod ipse fecerit, ut scelere implicitos vel errore impio a romana disiungat amicitia. Erant cum Cesare duo Edui adolescentes egregii, quorum supra mentio est habita, Eporedorix, prosapia ortus illustri magneque inter suos potentie, et Viridomarus par gratia atque etate, sed genere longe impar. Hunc Cesar sibi a Divitiaco commendatum ex imo in altum valde provexerat ita, ut cum Eporedorige ipso de prioritate contenderet; de quorum cede Litavitus apud exercitum mentitus erat, ut diximus. Ad hunc Eporedorigem circa medium noctis huiusce rei fama pervenerat: et, quid Litavitus dixisset, quid egisset, audivit, et, quid animo volveret, cogitavit. Statim ergo, nulla mora interposita, Cesarem adit, et proditionem aperit futurus ipse mox proditor. Re, ut erat, exposita, ducem orat, sua sapientia temerariis et iniquis iuvenum consiliis ut occurrat, nec permittat sibi populoque romano amicissimam civitatem paucorum, immo unius hominis, mendacio alienam fieri; providere enim se animo futurum, si tot millia Eduorum civium se ad hostes, ducis licet fraude, contulerint, ut vix civitas rem contemnat. Abscessit hoc nuntio somnus Cesari, cura autem gravis accessit, quod Eduorum res semper ei cordi fuerat, et periculum providebat. Et quoniam celeritatem eximiam res poscere visa est, statim cum toto equitatu et quatuor expeditissimis legionibus castris egreditur, que temporis exclusus angustiis non arctavit, ut decuit, sed ingenti spatio presidium exiguum nonnisi duarum scilicet legionum sub legato Fabio dimisit. Ante omnia tamen Litaviti fratres capi iusserat. Illi autem, ut cum fratre convenerant, ad hostes paulo ante profugerant. Ita fraudem omni ex parte constantem Cesar intelligens tanto intentius cepto procedit itinere, inque ipso castrorum exitu hortatus suos, ne nocturno labore turbentur, esse enim, ut ineptum tempus ad eundum, sic necessarium piumque iter, et debere pietatem vie duritiem superare; omnibusque alacritatem multam atque eundi cupiditatem gestu ac voce signantibus, proficiscitur, et, vigintiquinque millibus passuum exactis, videt ab adverso venientem aciem Eduorum premittitque illis obviam equitatum, qui illos impediat ac retardet, gravi omnibus inhibitione proposita, ne quem prorsus occiderent, non severi iudicis, sed pii more patris castigare volens, non perimere. Nominatim Eporedorigem et Viridomarum ire iubet et suos alloqui, ut videant eos cesos non esse, sicut proditor ille confinxerat. Qui ubi ad Eduos venire amicosque et notos compellare ceperunt (nemo autem illos e toto agmine non et noverat et amabat), percussit animos illico vera consideratio, senseruntque omnes se precipitem in locum sui ducis fraude perductos. Proiectis itaque statim armis et protentis ad Cesarem manibus, ceperunt alta voce erroris veniam implorare. Litavitus vero intelligens inefficax suum esse commentum, dimisso exercitu amplius non suo, cum clientibus suis, qui eum more gallico in nulla deserere poterant fortuna, equo stimulis adacto, clam dilabitur pervenitque Gergoniam. Cesar, nuntiis Eduum missis, qui proditionem Litaviti suamque clementiam nuntiarent, servatricem suorum civium, quos occidere belli iure licuerit, non amplius, quam tres horas noctis, ad requiem suis dedit, veritus, credo, ne nimio sopore marcescerent; inde Gergoniam rediit. Duo interim periculosa contigerant. Nam et Alverni, eo digresso, castra eius invaserant, et castrorum latitudo et paucitas defensorum et vis hostium rem in summum discrimen adduxerat: id se primo die passum proximoque passurum atque ad id se preparare Cesari Fabius nuntiavit, is, qui legatus ad castra remanserat; et hic illi nuntius noctis et vie medio occurrit, per quem gressu addito, accelerans ad castra nondum orto sole pervenit: et Edui, Litaviti de suorum cede nuntiis auditis, in furorem versi omnes, nichil amplius expectantes nilque aliud requirentes, an falsa esse possent, que veri utique faciem non haberent; sed more gentis audita quelibet pro compertis accipere solite, romanos cives, qui apud eos ceu fidissimos amicos securi agebant, aut morte aut servitute damnaverant, bona diripuerant, nil impietatis omiserant. Agitabant animos latenti odio accensos avaritia, ira, temeritas, familiares pestes gentium illarum, et addebat stimulos furori Convictolitanis, Cesaris munere summus Eduorum magistratus, summus Romanorum hostis ac Cesaris, horum consiliorum auctor omnium et princeps. Is sua sponte concitatum populum verbis urgebat, ut eo illos adduceret, unde reditus nullus esset ad saniora concilia. Itaque et tribunum militum Marcum Aristium et negotiatores Romanos, fide data Cabillone oppido eductos in itinere contra fidem aggressi spoliant, seque in locum eminentem defensionis gratia receptantes die noctuque circumsistunt, ac, multis ultro citroque occisis, in diem posterum vim maiorem parant. Sed hec agentibus atque parantibus, nuntius supervenit: decem millia illa suorum in potestate Cesaris esse, vix Litavitum fuga ereptum evasisse. Tum subito deiecti metu ad tribunum, quem obsidebant, vultibus mutatis, sed non animis, festinant, factum temere sine consensu populi excusant, de bonorum direptione iudicium instituunt, Litavitum fratresque eius exilio condemnant, bona publicant, super his ad Cesarem legatos mittunt, qui factum purgent, veniam petant. Et hec omnia non fide, sed metu agentes solita interim in secreto belli consilia agitabant, urbesque finitimas ad arma per nuntios hortabantur. Mille beneficiorum atque honorum memoria exciderat: solius cesaree meminerant clementie. Que quum omnes ad amorem atque obsequium excitasse debuerit, multos (indignum quidem) ad iniurias excitavit; postremo hec eum ad mortem usque perduxit. De quo suo dicetur loco: nunc cepta prosequimur. Itaque Cesar, etsi animos Eduorum plane noverat, legatis tamen eorum ad se venientibus benignissimum responsum dedit: propter aliquot dementium vanitatem non se minus urbem sibi carissimam amare, nec posse sibi in animum venire, ut, quos ipse tanto opere diligat semperque dilexerit, ab iis parcius diligatur. Hec legatis.

Ad se autem, curis consurgentibus, versus, multa circumspicens, magnos undique consurgentes motus Gallie previdebat, dum interea quedam sibi preter spem prosperioris eventus occasio se ostendit. Forte enim in eum collem, quem captum et communitum castrisque minoribus deputatum fossaque maioribus castris adiunctum memoravimus, spectandi gratia conscendenti collis alter ab hostibus possessus apparuit vacuus custodibus, quibus confertissimus esse consueverat. Tum parumper gradum fixit admirans, reique causam quesivit ex perfugis, qui in dies ad eum multi veniebant. Audit ex iis, quod ab exploratoribus suis iam prius audierat, omnes inde evocatos ad muniendos aditus loci alterius, cui maxime metuebant, quod inde planum iter esset ad oppidum; quem aditum si Romani caperent, qui collem alterum iam haberent, tum sibi prorsus obsessi et seclusi a suis et exclusi ab omni libero discursu atque a pabulo videbantur. Hoc audito, recens cogitatio percussit repente animum locum illum occupandi. Erat autem et natura et manu hominum aggestis perplexum iter saxis, et super duplicem difficultatem tria ibi hostium castra crebreque munitiones insederant. Sed difficilia cuncta perrumpere vir fortis amat. Ostentatis legionibus, quasi quod aliud esset acturus, et hac illac per tenebras noctis magno strepitu discurrere iussis equitibus, et immixtis turbe mulionibus galeatis, quo maior ac strepentior motus esset, omniumque animos errore ac pavore vario atque incerta expectatione suspenderet, ipse, hostibus in suspicionem trepidam adductis, legatis legionum, quid paret, aperit, dicit rem esse difficilem, docet, quid iniquitas locorum mali habeat quantumque periculi, adversus quam occasione, non prelio, sit utendum. Ut milites ergo suos contineant, monet atque imperat, ne vel pugne vel prede dulcedine rapiantur, quo non expedit. Sic suos affatus, Eduos ascensu alio ad portas oppidi proficisci iubet; inde suis militibus signum dat. Quo accepto rapidissime, unde nullus ascensurus videretur, ad munitiones obvias perveniut; quibus dicto citius transmissis, trina hostium castra corripiunt tanta celeritate, ut Votimarus, unus e regulis Gallorum, dum meridiaretur, in lectulo deprehensus vix manus militum semisopitus evaserit et seminudus. Cesar ubi, quod animo decreverat, actum videt, receptui cani imperat. Substitit legio, que propinqua erat; altera vero remotior seu signo per distantiam non audito, seu fervore martio impellente animos, quamvis retinentibus legatis, quibus hoc ab imperatore mandatum erat, et virtuti tamen proprie et fuge hostium confisa et victoriarum memoria suarum, nil sibi iudicans difficile non prius hostes insequi destitit, quam ad portas oppidi pervenirent. Tantusque undique sublatus est clamor et clamori etiam mixtus rumor Romanos oppido potiri, ut, qui altera in parte erant, ex ipso sese oppido precipitanter eriperent, matrone autem flentes veniam orarent, ne, sicut Avarici gestum erat, femine etiam atque infantes occiderentur; utque id facilius impetrarent, e muris vestem argentumque proiicerent, quedam quoque per murum demisse sese traderent in fidem et brachia romanorum militum. Lucius Sabinus, octave centurio legionis, multis audientibus, die illo dixerat se premiis Avaricensibus, quibus Cesar muri illius ascensorem primum donaverat, excitatum non passurum, ut quisquam Gergonie murum ante se scanderet. Is quum primus ad murum venisset, trium suorum ope manipularium in altum sublevatus, atque ipse sublevans eos, capti oppidi speciem prebuerat. Sed temeritas, ut sepe leta principia, sic mestos habet eventus. Alverni enim, qui adversa in parte erant, audito capti oppidi rumore, glomerati advolant, eligentes, credo, in defensione patrie mori potius honeste, quam turpiter in exilio senescere; et precurrente equitatu nullo ordine, cetera turba consequitur seque pro muris obicit. Hinc animus crescit obsessis, ut matrone, que modo Romanos, sicut diximus, orabant, iam sparsis more patrio capillis et pretentis pignoribus orare suos inciperent. Instauratur pugna locis omnibus, sed iniquo partium concursu. Nam ex alto dimicant Alverni, ex inferiore autem loco Romani, et pugna precedenti ed ascensu fessi. Quod Cesar aspiciens procul exitumque, qualis futurus erat, intelligens, legatum Titum Sextium cum expeditis cohortibus ad radicem collis misit, ut, si suos dare terga contingeret, hostes ab insequendo repelleret; ipse autem, quoniam locus pugnandi iusta acie non erat, rei exitum anxius expectabat. Galli quidem loco et numero, Romani sola virtute prestabant, que tamen ad ultimum mole hostium victa succubuit. Itaque Lucius Sabinus e muro, in quem primus ascenderat, cum comitibus interfectus abiicitur, speratique locum premii supplicium occupavit. Memorandum preterea in hanc ipsam horam facinus incidit. Marcus nempe Petronius, legionis eiusdem centurio, dum portas frangere nititur, multitudine hostium circumventus et plagis multis afflictus ac versus ad socios: Quando, inquit, me vobiscum servare prohibeor, vos servabo, quos mecum glorie studio in discrimen traxi. Ite incolumes, dum parumper hos barbaros detineo. Hec dicens, quasi adhuc integer in adversos invehitur, et duobus uno cesis impetu, reliquos a porte custodia interim avertit; dumque sui comites, qui inviti et mesti eum deserebant, opem sibi nunc etiam ferre niterentur, ille, ut loqui poterat: Frustra, ait; iam me enim sanguis ac vita destituunt. Quin me linquite igitur et vos morti, dum licet, eripite. Sic vociferans insultansque hostibus ruit, et moriens suis profuit. His ac talibus suorum casibus Romani tandem pregravati, cesis quadraginta sex centurionibus ac militibus septingentis, iniquo colle reiciuntur. Fuisset et fuga longior et largior cedes, ni providentissimi ducis ex sententia romane se cohortes Gallis insequentibus obiecissent: quumque ad plana fugiendo, insequendo atque obstando perventum esset, legiones ipse instructa acie stabant, quibus animadversis, Vercingetorix, antequam se locis equis crederet, suos in castra revocavit. Hec est legio ad Gergoniam fusa, cuius meminit Tranquillus in primo, inter tres belli gallici adversitates cesareas numerata. Et diei quidem illius reliquie sauciis curandis aut humandis mortuis et seris querimoniis sunt absumpte. Ubi dies proximus illuxit, convocato ad concionem exercitu, Cesar ita disseruit: Habetis, o milites, temeritatis et cupidinis vestre fructum, animo mestum meo, vestra tamen audacia atque insolentia non indignum, qui vobis ipsis, quid agendum linquendumve, quo eundum, unde abstinendum, hoc est, totum vestri ducis officium usurpastis. Atqui ego vestre militie, ubi possum, faveo: vos michi, quod in vobis est, meum imperium abrogastis, qui signum receptui a me datum, qui legatorum, immo meos ex illorum ore utiles monitus contempsistis, atque, urgente nescio quonam animorum impetu, ivistis unde nec redirent omnes, neque qui redirent aut salutem suam aut romanum decus integrum reportarent. An ignorabatis, ut magni sepe exercitus a paucis sola locorum iniquitate superati sunt? an, si alias nesciretis historias, obliti eratis, ut nudius tertius ego ipse ad Avaricum, dum hostes equitatu ac duce nudatos et per se vinci faciles ante oculos haberemus, quia tamen illis loci favebat iniquitas, vestram nobilem indignationem ab eorum aggressione continui? non quod victoriam desperarem, sed ne secum magni aliquid afferret incommodi. Vos et veterum et recentium obliti, hostes simil et naturam vincere voluistis. Metite igitur, quod sevistis, et, cui plus misereor, metet ipsa res publica, tot viris fortibus amissis, quanti nec Gergonia nec tota erat Alvernia. Ego quidem fortitudinem vestram miror, quam nec arduus mons nec muri nec castra hostium arcuerunt; sed non minus et superbiam et contumaciam vestram damno, qui plus vobis in venturi presagio tribuitis, quam imperatori vestro, cui non iubere, sed parere tenemini, quique frustra datur exercitui, si ad nutum quisque suum ire possit in prelium ac redire. Rarum divinumque animi bonum providentia est. Ideo pauci sunt boni duces, quum multi sint milites animosi. Que quidem virtus si omnibus data esset, quid in bellis esset opus imperatore? Vestra nunc in acie quisque sibi fuit imperator, ego tristium spectator eventuum et stultitie castigator irritus fui, qui profecto semper in militibus meis et modestiam et obedientiam non minus, quam fortitudinem, requiro. Nolim tamen vos hoc errore deici: non terrere, sed arguere et castigare propositum est. Reparate et firmate animos. Errando discitur. Eritis ad alia in posterum cautiores. Neque enim, quod iniquitas loci et vestra fecit audacia, virtuti hostium imputandam est. Hesternum diem fortuna suo egerit arbitrio; in reliquis vestre fortitudini, ut spero, vestreque prudentie morem geret. His dictis, consolatus milites et pudore ac merore concussos oratione firmaverat; ipse vero, bellis undique orientibus, propositum abeundi ex his dudum locis ceperat. Sed ne abitus fugam saperet, instructa acie e castris in apertum exiit, ut, si quid hostes auderent, se paratum invenirent. Vercingetorix, cui multum animi et plus erat virium, contemplatus abeuntem ipse etiam in plana descendit, concursumque est equestri tantum levi prelio, quo superior Cesar in castra se retulit. Par sequenti die prelium parque eventus. Quibus et gallicam iactantiam sat compressam et suorum spes erectas ratus, ne vel hostes fuge arguerent digressos, vel sui non tam duci ad alia, quam subduci presentibus periculis se crederent atque abduci, castra movit, nulloque hostium insequente, Eduum versus, ubi maxime metuebat, institutum iter arripuit. Erant in exercitu Eporedorix et Viridomarus Edui, quorum supra mentionem fecimus. Hi magnis beneficiis preventi, et presertim secundus, in multis sepe discordes, in hoc uno tunc impio et ingrato animo concordarunt, ut dominum et benefactorem suum non solum in necessitate desererent, sed contra eum quoque nefarie coniurarent. Tertio ergo profectionis die simul illum adeunt, narrant Litavitum, concivem suum, magno cum equitatu ad alienandas mentes popularium a Romanis in patriam profectum, et necessarium esse ipsos prevenire, ut consiliis atque conatibus eius occurrerent. Non fefellit circumspectissimi ducis acumen fucata adolescentium oratio. Senserat iam pridem erga se nutantes Eduorum animos et horum iuvenum levitatem certis indiciis iam ante notaverat, neque in dubium revocabat, quin horum profectio allatura esset alimenta perfidie, essetque, his presentibus, latens adhuc proditio eruptura maturius. Ne tamen aut liberum commeatum liberis hominibus denegando videretur iniurius, aut invitos detinendo pavidus crederetur, licentiam dedit abeundi. Digredientes vero sic alloquitur: Et ite, ait, amici, quando sic libet. Mementote autem et vestris civibus memorate, si forsitan obliti essent, mea in illos et populi romani beneficia. Ego enim, non antiqua res est, ante paucos annos quum vos, Edui, humiles et conclusos in oppidis, agris fortunisque omnibus amissis, per vim obsides aliis ac stipendia pendentes, vestris finitimis ludibrium, accepissem, non modo stipendio atque obsidibus liberavi, sed supra omnis evi memoriam gloriosos feci ita; ut ex misera et miserabili fortuna invidiosos toti Gallie reddiderim. Ite, inquam, mei et horum, que vobis dixi, memores. Humanis etiam in rebus nichil est penitus fide nobilius. Illi autem, quibus esset imis precordiis affixa perfidia, abiere illico et verborum et rerum omnium et tanti ducis immemores. Itaque statim, ut Noviodunum attigerunt, ubi Cesar Eduorum fidei credens obsides ex omni Gallia et frumentum et pecuniam reipublice et sua et exercitus magna ex parte impedimenta deposuerat equorumque numerum ingentem in usus belli ex Italia atque Hispania deductorum, comperto, quod Litavitus ab Eduis cum honore susceptus esset, et magistratuum ac senatus occursu, missique de amicitia publice ad Vercingetorigem legeti, et sibi tempus audendi aliquid advenisse rati, nec contenti preda nisi cruenta crudelitate respersa esset, oppidi custodibus et romanis negotiatoribus ad unum cesis, quecumque ibi reperta sunt, tamquam bello vel hereditate quesita equis inter se portionibus diviserunt preter obsides, quos ad magistratus ab illis libertati reddendos deduxerunt. Oppidum vero ipsum non sat validum estimantes, ne quando Romanis utile esse posset, flammis immissis, exurunt, frumenti parte navibus, quantum paucis horis licuit (erat enim in ripa Ligeris oppidum), avecta, parte aquis aut flammis iniecta, ne quid penitus Romanis tanto ex oppido superesset. Neque his contenti duo illi egregii Cesaris amici, colligere omni ex parte presidia, quibus Cesari absisterent, ripas fluminis custodire, quo eum transitu prohiberent, frumenta corrumpere aut asportare, ut eum, si non aliter, saltem fame repellerent; quam in spem valde eos Liger amnis erigebat, liquefactis auctus nivibus, ut vadari nusquam posse crederetur. Cesar ita hec fieri audiens, credo, cognoscere cepit se clementiorem esse non quam sibi, sed quam reipublice expediret. Nichil tamen animo deiectus, sed perfidiam in auctores vertere cogitans, celerandum statuit, ut, si fieri posset, cum hostibus ante congrederetur, quam eorum copie ex omni Galliarum angulo convenirent, que ante retroque innumerabiles et immense erant. Cogitabat autem Ligerim, facto raptim ponte, transire. Ad quem quum, die noctuque, numquam intermissis itineribus, pervenisset, melius sibi, quam putabat, accidit. Expeditissimi quidam equitum suorum vadum in flumine reperiere, altum quidem ac difficile, sed pro qualitate temporis opportunum. Itaque, quod persepe et fecerat et facturus erat, transversis in flumine equis maioribus, qui undarum primum impetum sustinerent, salvum quidem, licet usque ad humeros madefactum, traduxit exercitum. Et quoniam preter omnium opinionem ac spem venerat, solo hostibus stupefactis aspectu, ingentem vim frumenti ac pecoris late effusi adeptus, egentes rerum omnium legiones, dispersa inter eos rerum copia, recreavit. Dum hec ab imperatore tam celeriter quam feliciter gererentur, legatus, vir fortissimus, Labienus in perplexitatibus multis erat. Profectus nempe cum quatuor legionibus Lucetiam Parisiorum, que in insula Sequane sita erat, ubi nunc est totius transalpine Gallie famosior civitas fundata Parisius, magna ibi multitudine hostium exceptus, et, nequicquam tentato transitu, repulsus erat. Sed nocturno inde silentio digressus Melodunum venit, oppidum tunc Senonum, et, navibus inventis in flumine, introgressus ac pene vacuum nactus locum, quod pars maxima accolarum Lucetiam ad bellum iussa perrexerat, sine contradictione aut ulla repugnantia eum cepit. Inde super amnem refecto ponte, copias transfert atque, illis terrestre iter agentibus, ipse secundo fluminis alveo Lucetiam repetit. Quo precognito, hostes oppidum incenderunt pontesque oppidi, quorum alter dexteram ripam circumfluit amnis, levam alter attingebat, resciderunt. Ibi vero non Parisiorum sole, sed finitimarum omnes gentium copie constiterant, preposito omnibus Camulogeno quodam, cognomine Aurelio, alibi Aulercum invenio. Hic vir senio gravis, sed rei bellice peritissimus habebatur, propter quod hunc laborem consensu omnium coactus extrema in etate susceperat. Sic se rebus habentibus, rumores varii iactabantur: Cesarem Gergonia digressum ac Ligere interclusum, demum frumenti inopia ultima compulsum in provinciam romanam cis Rhodanum concessisse, Eduos rebellasse, Galliam omnem in motu esse. Quibus rebus Labienus ipse permotus non pugnare decreverat, idque unum animo volvebat, qualiter Ageduicum (id oppido nomen erat) unde discesserat, atque ubi, presidio imposito, impedimenta dimiserat, salvas reduceret legiones. Interim tamen et Bellonati, inter Gallos famosi, motibus tantis accesserant, et rebellione Eduorum exciti odium diu celatum aperuerant, iamque aperti hostes in armis erant. Itaque hinc Parisiis, inde Bellonatis, et varia belli mole pressus et circumventus, consilium mutavit ex tempore, statuitque fortunam prelii tentare; et nocturna tempestate horrida adiutus, exploratoribus hostium nil tale cogitantibus interfectis, tota nocte tumultu vario et trepidatione multiplici fugam simulans, quum sollicitos ac suspensos hostes usque ad lucem tenuisset, subito constitit, et, instructa acie, magnifice suos adhortatus est illud in primis obsecrans, ut et sue pristine atque experte totiens virtutis ac Cesaris meminissent, eumque sibi fingerent presentem, quo duce tot tam claras victorias habuissent; siquidem illius auspiciis etiam nunc pugnari, et vel solam sui memoriam fiduciam suis, terrorem hostibus allaturam. His dictis, signum pugne dedit. Pugnatum est magnis hinc inde animis usque adeo, ut Galli primo impetu, una suorum parte propulsa, ceteri tamen, quamquam multis vulneribus afflicti, neque vultus averterint neque pedem loco moverint. Et quum septima legio clam immissa a tergo illos invaderet, terga quidem hostium vidit, sed minime fugientium. Cesi omnes, et ipse quoque Camulogenus suorum usque in finem hortator egregius, nullo boni ducis officio pretermisso; sed ita sibi statutum erat, ut vel decrepitus in prelio moreretur. Pars hostium, que presidio castris relicta erat, audito prelio, accurrit; sed et hec in Romanos incidens victorum impetum non tulit, eamdemque cum suis sortem habuit, nisi quod illi fere omnes in prelio, ex his plurimi in fuga periere. Cum hac magna victoria Labienus ad Ageduicum redit, inde ad Cesarem cum incolumi profectus exercitu. Nec minus ideo Gallorum populi coniurant. Eduis (quis credat?) auctoribus legati undique destinantur. Si qui autem visi erant ad consensum lenti, Novioduni inventi erant omnium fere obsides populorum, quos ibidem Cesar, ut diximus, sub Eduorum fide reliquerat, hique eorum in potestate erant omnes; horum ergo suppliciis hesitantes terrebant, et nunc precando, nunc minando suam in sententiam trahebant. Mittunt denique ad ipsum Vercingetorigem legatos, petunt, ut Eduum accedat, ibique de rationibus belli consilium ineatur. Paret ille haud gravatim, et illorum defectione letus et belli cupidus gerendi. Quumque eo perventum esset, petere illos in consilio non puduit (o preceps impudentia), ut eis adversus amicum suum Cesarem belli administratio crederetur, quam ultro oblatam etsi non virtute animi, at saltem verecundia, si qua esset, recusare debuerunt. Id enimvero quum negatum, resque in controversiam versa esset, Bibracte, amplissimo tunc Eduorum oppido, consilium Gallie totius instituitur, ad quod populi omnes convenere, preter Remos ac Lingones Treverosque; et illos quidem duos amicitia continuit Romanorum, hos tertios locorum distantia et suus labor, quem patiebantur eo tempore ab incursibus Germanorum, que res toto illos bello medios tenuit, ut in neutram partem inclinarent. In eo sane concilio commissa questione suffragiis consensu omnium populorum, Vercingetorix belli dux decernitur. Cuius decreti pudore simul ac merore consternati Edui, et e spe improba deiecti, tum primum et Cesarem cognoscere ceperunt et fortunam suam, non tamen ab incepto resilire ausi hinc Cesaris, hinc Gallorum metu. Tum primum quoque tumidi adolescentes Eporedorix et Viridomarus indignantes agnoscere potuerunt, quanto esset honestius sub Cesare, tali viro et de eis ita merito, quam sub Vercingetorige adversus Cesarem militare. Ipse autem pridem factus, nunc refectus, quodque est fortius, contentione reformatus imperator Vercingetorix, suo iam de statu certior, agit iam cuncta fidentius, edicitque omnibus, ut equitum certum numerum conficiant, obtemperatumque illico est. Quindecim millia equitum fuisse satis convenit: peditatu sane non alio, quam quem habuisset, opus esse professus est, qui octoginta millium erat; non se tamen prelii fortunam totis his copiis experturum neque rem iuste commissurum aciei Vercingetorix aiebat, sed, quoniam abundaret equitatu, Romanos pabulo exclusurum, atque ita viros, armis invictos, inedia ac fame victurum. Neque arcere hostem a frumentis tantum, sed frumenta ipsa corrumpere suis persuaserat, sic privatis temporalibus incommodis perpetuam et publicam libertatem queri dictitans. Et erat tumultuarius imperator, ordinariis curis intentissimus, quasi legitimus bene morate cuiuspiam reipublice suffragiis ad imperium ascendisset. Inter alia quidem Allobrogibus bellum, quod cum Romanis sentire eos opinabatur, indicat, unaque cum bello animos eorum secretioribus nuntiis ac promissis tentat ingentibus, principes pecunia, civitatem imperio provincie, ut, quod una non possit, altera consequatur via. Hoc adversus Allobroges bellum Eduis committit, qui congressi, multis suorum obtruncatis, amicitiam romanam utilem fuisse senserunt, sub qua dudum honorati quietique vixerant. Cesar interea in Sequanos proficiscitur; cuius iter Vercingetorix fugam ratus ad consilium suos evocat: Et fugere quidem hostes ait ac gallicis finibus abire. Id in presens satis esse, ut Galli sua antiqua in libertate remaneant: in futurum minime. Nam quis dubitet maiore illos nisu atque impetu reversuros? Occurrendum profugis igitur, ut vel fugere nequeant, vel, amissis impedimentis, nudi et inglorii fugiant, exemploque alios simili terreant ab incepto. Consensum est magnis potius animis, quam consiliis, et religiosissimum iusiurandum more gentis interponitur, ne cui equitum ad filios, ad parentes, ad coniuges sit reditus, qui non romanam aciem penetrasset. Tres acies gallorum equitum fuere: totidem his romanas Cesar opposuit, tribusque simil est certatum locis. Quo certamine in submittendis auxiliis, ubicumque suos urgeri senserat, romani ducis diligentia ingens fuit. Germanorum quoque equitum, quos e transrhenanis urbibus Cesar acciverat, insignis fuit opera. Fuso hostium equitatu captisque et Cesari presentatis aliquot nobilissimis Eduorum, qui hostium in acie contra eum fuerant, Vercingetorix, qui in illa nube peditum seorsum stabat, cum eisdem pugne exitum previdens abscessit, ductis secum, quos ducere licuit, ceteris sequi iussis, Alexiamque oppidum, quod non longe aberat, gradu festinante se contulit, castra pre portis oppidi metatus. Cesar, impedimentis tuto loco positis, abeuntem reliquo consecutus exercitu ultimam semper aciem carpendo, sicque inter eumdum decem millibus hostium obtruncatis, Alexiam quum venisset ad vesperam, nocte illa substitit. Ubi illuxit, quamvis altissimo sita in colle, et duobus prope cincta fluminibus pene inexpugnabilis appareret, suos tamen cunctis difficultatibus assuetos exhortatus vallo illam atque obsidione circumdat, cuius ambitus undecim millia passuum tenebat, tribus ac viginti castellis in circuitu erectis, presidiisque ad unumquodque adhibitis maximeque nocturnis. Quibus nondum peractis, et obsessis adhuc nonnichil audentibus, equestre prelium ante urbem plana in valle conseritur. Ubi quum victoria Romanorum et multa hostium cedes esset, et quidam ex hostibus intra muros refugiendo castra desererent, priusquam fuga omnium nudarentur, claudi portas Vercingetorix iubet. Ante quoque, quam vallum et munitiones cesaree complerentur, omnesque precluderentur ad egressum vie, quod in castris atque in urbe rerum omnium penuria ingens erat, a se equitatum omnem obsidioni gravem et inutilem abdicare disposuit. Quibus tandem silentio noctis abeuntibus, anxia atque sollicita cura imperat, ut urbes suas adeant, et pro se quisque suos hortetur, ut universos ferendis armis idoneos in bellum mittant, neu se de libertate et gloria gallicana deque omnibus sic meritum inter manus hostium ludibrio deserendum putent, sed obsessis opem ferre festinent; opus esse enim celeritate, quoniam omni parsimonia quantumlibet exacta paulo amplius, quam triginta diebus, tolerari posset obsidio; properent ergo, ni segnitie impia octoginta millia electorum hominum suorum perdita atque hostibus prodita pati possint. Sic admonitis et emissis equitibus, ipse cum reliquis intra urbem se recipiens, ac pecus frumentumque omne ad se relatum parce nimium ac maligne dispertiens, veri speciem prebebat obsessi, non eruptione, non armis, sed expectatione ac nuntiis bellum gerens, auxilia undique postulans et expectans. Cesar, ex perfugis et captivis de statu certior obsessorum, munimenta et turres et machinas, nec non frumenti et pabuli uberioris abundantiam, et quicquid in talibus humano ingenio cogitari potest, quo non apparentibus tantum, sed quecumque animo fingi possent, periculis obviaret, tanto studio maturabat, ut legere ea vel audire difficile sit; que sibi factu quoque cuncta facilia victorie appetitus et glorie faciebat. At Gallorum populi suorum reditu admoniti, quam in arcto ad Alexiam res essent, concilio celebrato et auditis principum sententiis, nullo pacto negligendum sibi tantum Gallie periculum censuerunt, neque tamen, quod obsessus petierat imperator, cogere in bellum omnes, qui possent arma portare; ne in infinitum cederet, in singulis civitatibus certum numerum imponere decreverunt. Longum est singula prosequi, et, quamquam notitie rerum aliquid fortasse utile, non minus tamen interdum tedii habiturum: quadraginta vel circiter nomina urbium sunt, bellatorumque ex his equitum octo, peditum vero ducenta quadraginta millia redacta comperio. Cum hac tanta multitudine recenti atque integra decem romanis iam vincendo fessis legionibus ipsis hostium in finibus decertandum erat. Et hec tanta armatorum moles hostium non alibi, quam in campis Eduorum prefectisque Eduis (Eporedorige scilicet et Viridomaro, addito Comio Atrebatensi, qui omnes Cesaris familiarissimi fuerant) explicita memoratur. Sed excusant factum, quia videlicet tantum studium recuperande bellice glorie et avite libertatis incesserat, ut, neque familiaritatis atque amicitie freno, neque ulla beneficiorum ab aliquo perceptorum obligatione atque memoria, cohiberi possent; eratque species impietatis atque perfidie amicum nosse, nisi qui amicus et patrie sue esset. Huic libertatis et glorie studio tanta inerat alacritas, tanta spes, tanta quasi iam presentis victorie anticipatio animorum, ut nullius esset opinio Romanos tanti exercitus clamorem atque conspectum, ne dicam vim atque arma, passuros, presertim quum obsessi eos, rebus cognitis, quotidie eruptionibus exercerent, iamque declinatis ac defessis tantum subito novum pondus accederet. Denique Vercasivelanus Alvernus, Vercingetorigis consobrinus, omnium auxiliorum dux eligitur, datis e qualibet urbe viris prudentissimis, quorum consilio regeretur. His ille consiliis atque his armis plenusque fiducie ingentis Alexiam petit. Et hi quidem festinabant, obsessi autem consultabant; neque vero facile magne res parvo in tempore expediri possunt. Hec igitur tanta de tam distantibus locis hominum coactio in tam paucis diebus fieri nequivisset, nisi incredibilis quidam consensus omnium affuisset. Neque tamen omnibus animorum stimulis festinari adeo tanta res potuit, quin dies illa trigesima a Vercingetorige predicta transisset totque dies alii, ut res egre amplius trahi posset. Tum vero, qui miserorum mos communis est, ad consilia concurritur. Dicuntur sententie pro animorum varietate dissimiles: his deditio, his placet eruptio; his vita pacifica, his honesta mors. Erat inter consiliarios vir unus, magne inter suos opinionis: origo illi Alverna, clarum genus, durus animus, inflexibile propositum; nomen viro Tritognatus. Propter que non ab re fortasse fuerit, auditis aliorum sententiis, quid iste suaserit audire. Quamvis autem oratio eius longiuscula, tamen hec omnium summa fuit. Dixit eos, qui deditionem suaderent, nec audiendos quidem, quoniam nomine deditionis fedam et miseram suadeant servitutem; eos vero, qui eruptionem, viriliter quidem loqui, quod bene mori viris fortibus exoptandum sit; non tamen utiliter nec consulte satis, quod eorum mors non ipsos modo, sed illos quoque, qui eis auxilio veniant, deiectura sit, inter suorum tot cadavera non equis animis pugnaturos; qui si neque ipsi ad diem venire, neque eorum nuntii per circumfusas hostium custodias pervenire potuerint, nequaquam tamen de illorum fide dubitandum; appropinquare enim illos haud dubie, idque si aliunde non possit intelligi, ex ipsorum Romanorum trepidatione castrorum posse perpendi, qui non tam anxie die noctuque operibus incumberent, nisi vim hostium adesse sentirent. Harum ergo sententiarum altera reprehensa, altera laudata quidem, sed in parte reiecta, ipse sententiam suam dixit, ut corporibus eorum, qui inutiles bello essent, viri fortes vitam sustentarent, donec presenti auxilio iuvarentur; idque et factum docuit bello altero longe impari, quo Cimbri scilicet Gallias ante vexaverant, et nunc eo promptius fiendum esse, quo Cimbri transeuntes predam, non aliud, querebant, Romani autem obsidentes imperium querunt; idque ex finitimis posse cognosci, qui victi ab eis, amissis legibus patriis et perdita libertate gravi iugo pressi suo immortali servitio vitam agunt; et si factum non fuisset, esse tamen faciendum, quod exempla virtutis, ut a maioribus accipienda, sic posteris sint tradenda; et fortitudinis opera viris fortibus incohanda. Multo magis igitur imitanda hec sententia Tritognati fuit, ferox quidem et ferocis index animi, atque ideo ne recepta quidem, sed dilata in tempus ultime necessitatis. Adhuc enim, esuriendo licet et parcendo, aliquot diebus vivi poterat. Deliberatum tamen in presens, ut inepti ad bellum vel sexu vel valitudine vel etate pellantur. Pulsi in primis Mandubii, quorum erat oppidum, quique eos amice suis muris exceperant: documentum evidens, ne quis armatos hospites intra suum limen recipiat; cedunt enim iura armis. Hi vero cum coniugibus ac natis et annosis parentibus per suos pulsi patria, dum ad romanas custodias venissent, gemitu atque obsecrationibus instant in servitutem recipi, cibo refici. Negat Cesar, eosque, unde venerant, mox reverti iubet. Dum talia obsessi agunt, expectata aderant auxilia, que, castris iuxta romana castra dispositis, die proximo omnem, que ante Alexiam erat, complevere planitiem, horrendum hostibus spectaculum, ni Romani essent, obsessis vero letissimum. Itaque conspectu ipso gaudium et gratulatio ingens fieri, quin, assumpta fiducia, portis egressi eruptioni ac prelio preparabantur. Cesar ad omnia presentissimo animo suas copias partitus hos unis hosque aliis obicit. Duobus magnis preliis ea in valle certatum est, tertio etiam ancipiti, eratque eo hostium incursus ardentior, quo suorum sub oculis pugnabatur, nec latere cuiusquam virtus nec ignavia poterat, et pugnantes gestu et clamoribus ac gallico ululatu iuvabantur. Tertio vero, quo pugnatum diximus, congressu, adeo in extremo romana res stetit, quod, nisi Cesar Labienum cum cohortibus et inde alios atque alios in tempore submisisset, et ipse demum mediam sese in aciem terrifico impetu coniecisset, labantemque rem firmasset, atque ita permiscuisset, ut nullus missilibus locus esset, sed gladiis omnia gererentur, denique sub quocumque duce alio labi et ruere omnia potuissent. Magna est unius virtus hominis, magna fortuna. Omnibus tandem preliis victor Cesar, signis multis militaribus ad se relatis, ingenti strage hominum facta et ducibus multis cesis, Vercasivelanum Alvernum, auxiliorum ducem omnium, vivum cepit. Plurimi interfecti, pauci fuga elapsi; et nisi milites romani tanto et tam vario labore haud immerito fatigati insequi nequivissent, vix aliquis evasisset. Missus tamen equitatus a Cesare nocte media ad insequendum profugos quum ultimos attigisset, multos capit, multos interficit: ceteri hac illac incertis fuge vestigiis in patriam quisque suam abeunt, nuntiantque, que viderant. At obsessi, omni spe consumpta, et quid agant, quid consilii capiant, ignari, tali tandem Vercingetorigis oratione firmantur: Ego, inquit, deos testor, bellum hoc non mee, sed publice utilitatis consideratione suscepi egique fideliter, dum potui. Fatis adversantibus rem aggressus expertusque omnia ad ultimum victus sum. Neque in me quicquam amplius neque in alio, quod videam, spei est. Cedendum iam fortune censeo, cui libentius, fateor, non cederem, sed ineluctabilis et invicta est. Id unum cogitandum restat, Romanis victoribus qualiter satisfiat; idque ego non aliter, quam mei ipsius seu captivitate seu morte, fieri posse sentio. Ad utrumque ego etiam equo animo paratus sum, seu vivus seu occisus in manus hostium venire. Placemus Cesarem, quem superare non possumus, ad quem de hac re legatos mittendos censeo. Facile approbat unusquisque, quod sine periculo suo fit: ita publico de consilio cum hac optione mittuntur ad Cesarem legati. Ille vivum Vercingetorigem, quam mortuum, preelegit. Ipsum ergo, qui tot motus exciverat, et reliquos principes hostium solio ante castra residens suscepit. Illud memorabile in rege, quod, quum ad Cesarem pervenisset, proiectis insignibus regiis armisque et phaleris ante genua victoris, notissimam illam vocem edidit: Et habe hec, inquit: fortem virum, vir fortissime, vicisti. Et hoc quidem dictum hancque deditionem Florus, brevis et comptus historicus, ad Gergoniam factam dicit, ubi nil prosperum fuisse Romanis certiores loquuntur historie. Ad Alexiam igitur hec fuisse his credendum, qui rebus interfuere. Arma preterea et captivos simul Cesar accepit, quos omnes per exercitum, singula capita singulis militibus, divisit in predam, preter Eduos atque Alvernos; hos sibi retinuit, si fortassis eorum pretio recuperare populos illos posset; successitque, quod intenderat. Nam profectus in Eduos urbem sine prelio recepit. Eo quoque ab Alvernis placata legatio sub idem tempus venit, suos in illius potestate futuros dicens. Ipse, magno obsidum numero imperato, quo eos freno in fide atque obedientia contineret, utrique genti captivos suos ultro restituit; millia erant circiter viginti. His gestis, exercitum, ne uni provincie gravis esset utque omnibus, si qui emergerent, casibus promptius e proximo subvenirent, per idonea loca dispertiit, duas scilicet legiones in Sequanos; his prefecit Labienum, cui Marcum Sempronium et Rutilium dat collegam; totidem legiones in Remos, ne a Bellonatis molestentur; his Gaium Fabium et Minucium Basilium legatos preficit; unam legionem in Ambibarcos sub Gaio Antistio; unam in Bituriges sub Tito Sextio, unam in Ruthenos sub Gaio Caninio Rebilo; reliquas Cabillone ac Matistone sub Quinto Tullio Cicerone, magni Ciceronis fratre, Publioque Sulpicio secus Ararim amnem ad rei scilicet frumentarie curam. Ipse autem Bibracte, de quo diximus, Eduorum oppido, hibernavit. Hisque per litteras senatui nuntiatis, dierum viginti supplicatio Rome fuit.

Victor Cesar non tam ipse per hiemem quiescebat, quam honesto labore fessis militibus quietem dabat; numquam animo otiosus, semper in futurum providens et ventura preteritis conferens adversusque omnia, que casu aliquo evenire possent, quasi presentia, consilio iam instructus, ut vix unquam sibi impremeditatum aliquid accideret; quod etiam de morte eius quidam opinati sunt, de quo suo dicemus loco. Et hec quidem ipse victor; victi autem Galli nec quiescere poterant, et impositum iugum sustinere nolebant neque excutere valebant, indomitorum tamen ac fragilium more boum excutere nitebantur. Hinc per urbes ac populos et tractatus varii et coniurationes, novarumque rerum undique studia resurgebant, ac velut incipientium tempestatum murmura longinquis e litoribus resonabant. Horum causa motuum erat, quod Galli potentiam solam, que utique magna erat, non virtutem aut fortunam suam metientes dicebant proque comperto habebant, vel, si copias suas effudissent, non posse Romanos tot locis occurrere, vel, si eas in unum contraxissent, tantam simul coactam sarcinam tolerare. Quod ultimum precipue quam prudenter opinarentur, prelia ista novissima docuisse debuerant. Sed sunt multi, qui nil eventurum cogitare didicerunt, nisi quod cupiunt evenire: sic indomitum fortune caput suo substernunt desiderio, sepissimeque falluntur. Ex eodem fonte sunt, qui sua inter multos agitata consilia numquam in notitiam hostium ventura, et, quia vulgari ea nolunt, nec vulgari quidem posse confidunt. Hoc in presens Bituriges passi sunt. Siquidem Cesar, rebus apud Eduos rite compositis, pridie kalendas Ianuarias, tempore haud sane exercitui ad iter opportuno, Bibracte digreditur edicitque militibus, ut villarum incendiis abstineant, ne aut exercitui pabulum desit, aut hostes territi spectaculo sese in tutum eripiant: ita raptim in Biturigum fines, unde hostilia nuntiabantur, irrumpit. Premissi equites prius in agris otiosos securosque ruricolas deprehenderunt, quam aut fugere aut, a quibus caperentur, advertere potuissent. Sic multis hominum millibus captis, reliqui Bituriges per vicinas urbes salutem sibi hospitum indulgentia et privata fide aut publica consiliorum participatione querebant, sed nequicquam; celeritate enim illa sua ubique Cesar erat, qua et amicos servabat et dubios in fide firmabat et hostes terrebat atque turbabat, neque ulli populo vacuum sinebat de aliena prius, quam de sua salute curam gerere. Exclusi undique Bituriges ad semper promptam ac patentem omnibus misericordiam Cesaris rediere, datisque obsidibus, sunt recepti non ad impunitatem modo, sed ad gratiam, ita ut, quum iam digressus legatos eorum recepisset opem poscentes adversus Carnutes, qui eos preliis lacessebant, non tantum miserit auxilium, sed tulerit, eoque cum copiarum parte perrexerit. Qua ditata predis ingentibus, quum Carnutes difficultatum ad extrema redegisset, pro parte anni adversa satis actum ratus hostium distraxisse conventus, ne quod ex hiberni consilii seminibus bellum gravius vere renasceretur, abscessit. Dum ecce Remorum legatio querentium, Bellonatos, inter omnes Gallos bello claros, exercitum comparare, ut Suessionem suam urbem invaderent; duces esse Comium Atrebatem, amicum quondam Cesaris, Corbeumque Bellonatum, cui maxime ab omnibus pareatur, quod ei ante omnes romanum nomen odio esset ingenti. Non censuit Cesar expediens, neque honestum, socios bene meritus in tanta necessitate deserere. Itaque hieme media, nec sibi parcens nec militibus, cum quatuor legionibus eo profectus, positis castris cognitisque hostium consiliis, comperit nullum fere preter rusticos in edificiis inveniri, demigrasse omnes Bellonatos armis idoneos, et cum eis aliarum quinque populos civitatum, alto uno omnes in loco et paludibus septo castrametatos consedisse Cesaris expectantes adventum, ut, si cum paucis, hoc est, cum tribus, ut fama erat, legionibus veniret, prelio decernerent; si cum multis, loci se difficultate defenderent et inopia pabuli ac frumenti et asperrima parte anni, que pro eis omnia adversus Cesarem militarent. Que ille audiens sat matura et minime barbarica consilia iudicavit, in id maxime intentus, ut manum hostes, spreta suorum paucitate, consererent, fidens secum paucos quidem numero, sed expertos bellis spectateque virtutis, viros esse, quos nulla multitudo hostium, nulla vis frangeret. Itaque convocatis militibus et patefacto hostium concilio, hortatur suos, ut et more solito fortiter se habeant et globatim prodeant, quo paucitatis opinio hostibus augeatur. Ipse tres in fronte legiones, quanto quivit arctius, impedimenta in medio, legionem unam in fine constituit; neque tamen hoc commento hostes elusit. Etsi enim illos ad prelium paucitas hortaretur, subitus tamen dehortabatur adventus, qui, ut erat, ingentis plenus fiducie videbatur: loco sese altiore continuerunt. Cesar castra hostibus, quantum potuit viciniora, communiit vallo supra communem modum ac turribus crebris et validis. Id duplici fiebat ex causa, ut et hostibus fiducia opinioque Romanorum metus accresceret, et, quum legiones pabulatum longius proficiscerentur, pauci possent de se fortia claustra defendere. In medio utrorumque castrorum, his atque illis nunc urgentibus nunc cedentibus, sepe levibus preliis certabatur, et sepe romani pabulatores locis longe lateque distantibus, quo eos sua quemque necessitas urgebat, unus alterque deprehendebantur. Quod etsi nunnullius damni esset, equo tamen id animo ferebat Cesar, barbarorum spes inanes parvisque successibus inescandas sperans. Auxilium accedebat germanorum equitum per eos dies a Comio Atrebate deductorum, qui, etsi pauci essent, nempe non plures quingentis, auxerant tamen spes Gallorum. His etiam illud additum: nam Remorum equites, dum avidius hostibus insultant et in insidias lapsi, prefectum equitatus et principem civitatis amiserant, Vertistum nomine, virum grandevum, sed peritum belli, qui Gallorum more delectus laborioso officio, ne uti quidem iusta etatis excusatione, consenserat. Creverant hostibus animi hoc eventu. Sed, que facile crescunt, cito occidunt. Paulo post Germanorum, qui sub Cesare erant, aliquot equitum incursu primum quidem loco moti, mox in fugam versi, resistendi constantiam amisere, nil deinceps ausi, nisi per insidias; hisque ipsis infeliciter usi, et eorum fraude romana virtute superata, equitum peditumque multis millibus amissis ipso cum duce implacabili illo Romanorum hoste Corbeo; qui nullo periculo induci quivit, ut fugeret, nullis victorum hortantibus, nulla spe venie oblata, flecti quivit, ut se dederet; pugnans mori maluit. Fracti ac deiecti animis, quum adesse Cesarem audirent, clangore tubarum velut ad concilium congregati unanimi clamore diffiniunt mittendos ad eum obsides ac legatos notamque ad misericordiam convolandum. Nullus ab hoc consilio dissensit, preter unum Comium, qui metu digni supplicii fuga deditionem declinavit, atque ad Germanos se contulit, unde equitatum nuper adduxerat. Legati quum ad Cesarem venissent, ad genua provoluti, verba in hanc fecere sententiam: Parce, Cesar, parce, neque propter degeneres actus nostros tuam nobilissimam corrumpe naturam. Nisi peccarent homines, segnis esset et otiosa clementia, que non minus tuum nomen, quam omnes bellice laudes omnesque victorie, clarum fecit. Da veniam nostris erroribus, eoque supplicio contentus esto, quod ipsi nobis intulimus, quod tu numquam, si te bene novimus, intulisses. Peccavimus, non negamus, sed peccati nostri gravissimas penas damus. Amisimus opes nostras et vetustam gloriam, et vires et viros amisimus. Nichil nobis est reliqui, preter tuam misericordiam. De illo solo speramus, quem offendimus. Hoc tantis in malis boni est, quod simul et Corbeus, omnis mali auctor, occubuit, quo sospite numquam nobis resipiscere licuisset. Ille plebem miseram, quocumque voluerat, concitabat; plus ille unus, quam senatus noster, quam principes, postremo quam tota civitas, poterat. Gaudemus periisse, dum ille perierit. Ad hec Cesar: Et anno altero primi furentium, ultimi resipiscentium fuistis et nunc nulla nostra culpa nobis bellum intulistis. Sed enim fecit hec Corbeus solus, nullum in aliis crimen fuit. Libet id quidem opinari; scio tamen, quam accusare mortuos nec responsuros leve est. Sed numquam tantum unus in populo potest, quin plus possit universa nobilitas, si ad salutem publicam bona fide concordet. Ego autem non omittam morem meum in vobis: parcam vel indignis, non quid vos deceat, aspiciens, sed quid me. Vos peccastis, et vos vobis peccati penam irrogastis, qua contentus aliam non imponam. Datis obsidibus, pax convenit. Secute exemplum urbes relique, que cum illis coniuraverant, et veniam petentes similem clementiam invenerunt. Iam quod ad publicos attinebat motus compressa et pacata omnia videbantur, preter Treveros, numquam, nisi per vim, imperata facturos. Eo Labienum cum duabus legionibus dirigendum statuit. Supererant tamen, ut ex magnis egritudinibus solent dolores aliqui membrorum, sic ex gravibus bellis privatorum hominum singulares motus ex hac aut illa urbe migrantium sedemque mutantium nullam aliam ob causam, quam ut romanum imperium detrectarent, cui nec obstare poterant nec subiici dignabantur: fuge remedium inter difficultates elegerant. Hos motus neque comprimi magno opus apparatu, neque omnino negligi consilium erat; quamobrem dividere legiones sub legatis per extrema Galliarum statuit, quibus et fugam rebellium et iniurias fidelium inhiberet. Quo facto, ipse quidem ad vastandos sui antiqui hostis Ambiorigis, Eburonum regis, fines proficiscitur, quem neque armis vincere semper prelio abstinentem, neque cursu assequi sepe fuga precipiti sibi elapsum sperans estimabat vastitate finium ac damnis sic invisum patrie sue facere, ut consensu civium belli auctor perpetuo plecteretur exilio, et ipse interim vel amicis opem vel hostibus pestem aliquam importaret. Copiis usquequaque diffusis, utrumque votive accidit; nam et fines Ambiorigis, multis captis cesisque mortalibus, ferro atque igne vastavit, et per legatos interea amicis subvenit egentibus, nominatim Pictonum in finibus Andio Duratio, populi romani amico stabili semper ac fido, qui tunc temporis ad Limonem obsidebatur ab Adunaco, qui ad famam adventantis auxilii romani in fugam versus, atque inter fugiendum prelio victus ac sarcinis omnibus spoliatus, vix evasit: Duratius obsidione liberatus est. Multe per id tempus urbes in potestatem populi romani redacte et in fidem recepte sunt, in quibus fuere Carnutes, qui fere semper eatenus obstinati in rebellione permanserant, quorum exemplo mote urbes alie Galliarum oceanum accolentes, que dicebantur Armorice, sponte romano iugo colla subiiciunt, que omnia per Gaium Fabium gesta sunt. At Gaius Caninius Drappetem Senonem et Lucterium Cadurcum, audacissimos nocentissimosque homines, qui, adunata servorum exulumque ac latronum manu, romanos commeatus turbare et late latrocinari soliti erant in finibus Cadurcorum obsedit primum; dehinc autem frumentis Versellodunum (id oppido, ubi obsidebantur, erat nomen) comportandis intentos aggressus Lucterium seorsum ita acie contudit, ut vix, eo cum paucissimis fugiente, sui ad unum omnes cederentur, neque enim quemquam scelestorum furum romani milites vivum capere dignarentur. Tanta denique strages fuit, ut ne unus quidem superesset, qui rei nuntius ad Drappetem iret, qui, ut puto, rerum nescius in castris agens et fortasse socium expectans, subito hostium incursu pari strage deletus est. Hoc interfuit, quod alter, suis pereuntibus, abierat; hic in manus hostium vivus venit, paucisque post diebus, seu dolore captivitatis et fortune sue odio seu metu supplicii gravioris, spontanea cibi inedia vitam finivit. His feliciter fortiterque per legatos gestis, Cesar, relicto in Bellonatis Marco Antonio cum presidio, ne quid novi tumultus oriretur, per se ipsum urbes alias invisit, evocatisque ad concionem populis, oratione miti ac magnifica, qua in re principes omnium seculorum vicit, et prestantissimos oratores equavit, multa undique perturbata composuit. Nam et amicos hilaravit et hostes placavit et dubios firmavit et deiectos erexit et mestos ac pavidos consolatus est. Inter ceteros populos, quum Carnutes adiisset, unde, ut diximus, multa rebellio orta erat, cogitans eos plus ceteris omnibus propter offense conscientiam formidare, mox, ut urbem attigit, coniurationis auctorem Gutuarium depoposcit. Is, vulgato more hominum, qui libenter commune omnium periculum unius in caput vertunt, quesitus a populo diligenter et inventus quum ad eum esset adductus, vim nature sue Cesar attulit, utque unius supplicio metu omnes absolveret, illum, a quo damna et mala omnia exercitui illata omnium una voce constabat, militum odio permisit, et securi percuti passus est. Cesari apud Carnutes agenti littere redduntur a Caninio legato de strage hostium Lucteriique fuga et captivitate Drappetis, insuper et de oppidanorum immutabili proposito, qui nec ducum eventu nec exercitus flecterentur. Que res, etsi admodum parva, animum ducis movit, ne scilicet unum oppidum multis urbibus argumentum esset, non sibi superioribus bellis ad defensionem libertatis tam potentiam, quam constantiam defuisse, et potuisse urbes teneri, quum oppida tenerentur. Hanc opinionem extirpandam, ne quando forte novandarum rerum esse posset occasio, et obsessorum pertinaciam penitus confringendam censuit. Itaque, quum sic oppidum ab omni parte circumdatum esset, ut nil operibus addi posset, et obsessis rerum copiam omnium esse sentiret, aquam eis auferre tentavit, et flumen inprimis, quod preterfluit ad radicem montis, avertere. Quumque id, natura rerum obstante, nequivisset, at hostes usu saltem fluminis prohibere nisus erat; positisque ad unam ripam sagittariis, alterius aditum precluserat. Erat autem fons vivus et abundans haud procul a muris oppidi: is auferri nullo modo posse videbatur, quod propter loci iniquitatem periculosa esset pugna Romanis. Labore tamen ingenti et indesinenti certamine effecit, ut ad fontem telis venientibus periculosa hostibus et difficilis esset aquatio, unde non tantum pecora, sed homines plurimos sitis extinxerat. Neque tamen vel minimum proposito movebantur, sed, ut periculum periculo propulsarent, sevo et pice ardentibus et apte instructis ignem in opera romana iactabant, atque ita multis exustis sitim suam alieno incendio vindicabant. Ibi vero et contra flammas et contra tela et contra ipsam loci difficultatem a Romanis acerrime decertatum est, eoque ardentius, quo altiore in loco dimicabatur, ut cuiusque virtus et ignavia ab imperatore totoque conspiceretur exercitu. Quia tamen difficillima res erat, et multi ex Romanis assidue vulnerabantur, excogitavit aliam viam Cesar, et, omisso certamine impari ac damnoso, cuniculis sub terram actis, ad ipsius iam fontis venas penetrando pervenerat, quibus precisis atque aliorsum derivatis, subito fons siccatus est. Que res intrinsecis tantum doloris attulit ac stuporis, ut non humanum opus crederent, sed divinum, et quasi Romani in bello diis auxiliaribus uterentur, territi desisterent ab incepto, atque, ultima vi cogente, se traderent ad omne victoris arbitrium. Senserat pridem Cesar ad res gerendas suam sibi obstare clementiam, provideratque animo nullum finem rerum fore, si omnibus eque pius omnes ad rebellandum spe misericordie incitaret. Sed invitus contra suam naturam contraque suum morem quicquam durius cogitabat. Ex diverso autem suam mansuetudinem sic notam omnibus confidebat, ut minime vereretur, si quid egisset asperius, ne quis severitate actum et non potius necessitate iudicaret. Hac fiducia et exempli causa inductus in omnes, qui illo in oppido contra eum arma gestaverant, insuetum sibi supplicii genus exercuit, quibus ad terrorem ceterorum, precisis manibus, vitam dedit. Perque hos ipsos dies Labienus equestri prelio Treveros vicit, multosque horum ac Germanorum, qui eis tulerant (tulissentque omnibus contra Romanos) auxilium, interfecit, multos ex principibus vivos cepit; et Lucterius Cadurcus, quem victum a Caninio profugisse memoravi, quum creberrime mutaret hospitia, ut qui sibi male conscius nusquam tutum se putaret, et sic vagus forte in manus venisset Erpasnacti Alverni, qui inter tot patrie sue motus semper amicitiam populi romani uno fidei tenore servaverat, per eum vinctus ad Cesarem est perductus. Rebus undique ad vota fluentibus, Cesar, omni Gallia perdomita, suum credidit Aquitaniam, licet per legatos victam, per se adire ibidemque agere, quod superesset estatis. Eo igitur profectus omnes illas terras, incertum utrum maiori felicitate an celeritate, composuit, quum certatim omnes primo eius adventu et obsides ad eum mitterent et legatos, eligentes benivolentiam tanti viri potius, quam potentiam experiri. Inde Narbonam adiit, divisisque legionibus per hiberna, sic ut nulla pars Gallie presidiis vacua esset, ipse, cognitis inter eundum causis populorum, ad quod nemo aptior, nemo facilior fuit, cognitis et meritis singulorum, et pro varietate meritorum penis aut premiis assignatis, iter flexit in Belgas, ibique proximam hiemem egit corpore forsan otiosior, quam estate, sed non animo. Et quamquam preteritas per hiemes ad sequentium semper estatum bella sollicitus fuisset, tunc una illi cura erat omne belli semen extinguere, nichil armis, sed omnia mitibus actibus, dulcibus verbis agere, amicos veteres servare, novos querere, nulli malum facere, bona omnibus, nil novi oneris imponere, multum veteris vel minuere vel auferre; denique modis omnibus curare, ut discedens pacatam relinqueret regionem, et, cessante bello, ad triumphum rediens victorem exercitum reduceret, quod sibi contingere, bello durante, non poterat; effecitque sperato quoque facilius, quod optabat. Nam et ipse ad talia semper omnium efficacissimus nec bello, quam affabilitate, nec victu, quam conciliatu hominum maior, et fessa bellis Gallia appetentissima pacis erat, eoque magis, quo et dux semper natura mitis, nunc mitissimus, et parendi melioribus conditio semper tolerabilis, nunc optabilis ac, libertate anxia, melior videbatur. Ipse quidem, hibernis exactis apud Belgas, iam presagiens civile bellum in Italiam venit, ut omnes urbes et famosa oppida cisalpine Gallie circumeundo populorum gratiam sibi conciliaret, a quibus omnibus plus quam humano cultu ac veneratione susceptus rursus transalpinam in Galliam remeavit ad exercitum, suspensus animo atque expectans, quid de se senatus et respublica decrevisset. Hi sunt quidem multorum annorum Cesaris labores in Gallia, he difficultates, hec pericula uni magno imperio, nedum uni viro, multa satis et gravia, quorum summam complexus est Svetonius Tranquillus his verbis, que inserere iuvat propter eximiam brevitatem. Gessit, inquit, novem annis, quibus in imperio fuit, hec. Fere omnem Galliam, que a saltu Pyreneo Alpibusque et monte Gebenna fluminibus Rheno ac Rhodano continetur, patetque circuitu ad bis et trecies centena millia passuum, preter socias ac bene meritas civitates in provincie formam redegit, eique in singulos annos stipendii nomen imposuit. Germanos, qui trans Rhenum incolunt, primus Romanorum, fabricato ponte, aggressus maximis affecit cladibus. Aggressus et Britannos ignotos antea, superatisque, pecunias et obsides imperavit. Et hec ille, que nos latius in historie formam, nostro more, digessimus.

Et facta quidem Iulii Cesaris clara hactenus, gloriosa, magnifica. Etsi enim in nonnullis actibus modus fortassis excederetur, quem in multitudine actuum, precipue bellicorum, ad unguem servare difficile est, etsi Svetonii, quem proxime nominavi, de ipso loquentis ista sententia sit, siquidem: Nec deinde, ait, ulla belli occasione iniusti quidem ac periculosi abstinuit, tam federatis quam infestis ac feris gentibus ultro lacessitis, et constet gloriosum utique nichil esse quod iniustum sit; quamvis hec, inquam, ita sint, et possit forsan unus alterque actus argui, summa tamen irreprehensibilis videri potest: pugnare pro patria, et suum et sui imperii nomen crebris ac maximis ornare victoriis, et romana virtute furorem compescuisse barbaricum. Itaque generosis conatibus affuit fortuna, ut, rebus supra spem supraque fidem prospere succedentibus, idem ille senatus, qui legatos ad explorandum statum Galliarum mittendos aliquando decreverat, et illi ipsi, qui dedendum hostibus censuerant gravi prorsus et odiosa sententia, admiratione rerum glorie tandem sue faverint; eique plures et plurium dierum supplicationes, quam ulli unquam, decrevere, ut et historicus idem ait et ex premissis apparuit. Deinceps eadem arma impia et iniusta et in viscera patrie miserabili alternatione conversa. Quamvis enim et his magna non desit excusatio, vere tamen nulla sufficiens causa est contra patriam arma moventibus; de quibus iam hinc agere aggrediar. Dictum est quidem multis in locis et dicendum pluribus: nulla unquam magna gloria sine magna fuit invidia; ut memorabile sit, quod fertur Socratis consilium, qui querenti Alcibiadi, qualiter invidiam vitaret: Vive, inquit, ut Tersites. Sic est hercle. Si vixisset domi Cesar otiosus, voluptatique ac somno incubuisset, haud dubie hostibus et invidia caruisset. Sed quum Galliam domuisset, romanumque illam iugum ferre coegisset, et vectigalia populi in immensum auxisset, Germanosque, ut est dictum, maximis cladibus affecisset (quos tamen vincendo ac vastando ita sibi virtutis admiratione devinxit, ut usque in presentem diem gubernatores imperii, quod ad eos ideo, vereor, descendit ut rueret, non alio quam Cesaris nomine vocitent, vulgari etiam in sermone) quum et Britannos similiter subiugasset Rhenumque, ne amplius imperii limes esset, atque ipsum etiam docuisset Oceanum, multa et magna agendo atque audendo, multorum et magnatum in invidiam incidit. O mortalium semper laboriosa conditio semperque disposita vel contemptui vel invidie subiacere! Erant Rome multi viri ingentes, quorum quisque sibi animo primum locum glorie vindicaret, inter quos unus ante alios magnus nomine, re autem maximus vir Pompeius, cui Cesar, ut amicum illum sibi faceret, filiam Iuliam optimam et viri amantissimam matrimonio collocarat. Sed ad odium pronas mentes ad amandum detorquere difficile. Valere tamen poterat ad publicam pacem, si aut ipsa vixisset aut conceptum filium subita consternatione non effudisset abortivum. Iunxit et alio nexu sibi Pompeium Cesar, priusquam iret in Gallias; et, ut glutino stabiliore consisterent, Marcum Crassum ipsi Pompeio, a quo veteri odio dissidebat, reconciliavit, ut, tribus potentissimis nullo contraire auso, romana respublica et per consequens totus orbis obsequeretur. Haud sane commentum rude vel insulsum; sed fortuna more suo rotans res humanas omnia ad unum devolvebat. Et Pompeii quidem auxilio primum Galliam atque Illyricum provinciam adeptus, mox quum L. Domitius, consularis candidatus, minaretur, si ad consulatum perveniret, et inquisiturum contra eum et sibi exercitus adempturum, ipsius quoque Pompeii simul et Marci Crassi opera et adversarium a consulatu repulit, et obtinuit sibi imperium in quinquennium prorogari. Quibus obtentis, eo fiducie est evectus, ut iam nichil sibi credens impossibile et legiones novas auctoritate sua scriberet et nichil, quod ei in animum venisset, aggredi vereretur. Quibus rebus ego culpa Cesarem non absolvo. Fecit quedam, non inficior, quibus liberam, immo dominam gentium civitatem, in stuporem primo, post in iram verteret. Forum permaxime impense cepit extruere e manubiis, que non sui erant, sed populi romani. Disciplinam militarem, publice solitam doceri, ad se reduxit, ut privatim suo doceretur arbitrio; quod, etsi fortassis sibi suo iure licuerit, ut qui parem in eius rei peritia non haberet, fuit tamen contra mores atque instituta maiorum, quorum semper observantissimi fuerunt Romani. Legionibus in omne tempus stipendium duplicavit; quod quidem, etsi exercitui gratissimum fuerit, eumque militibus carissimum fecerit, sic ut carior nemo unquam alius, sumptuosissimum tamen reipublice fuisse non ambigitur. Et hec quidem inter suos. Apud exteros vero reges gentesque preter licentiam senatus ac populi miras exercuit liberalitates, non ut dux populi romani, sed ut dominus aut rex, neque solum in Italia Galliisque et Hispaniis, sed in Asia etiam et Grecia, et dona ingentia et auxilia eis misit, et eorum urbes preclaris operibus adornavit. Que omnia, etsi contra consuetudinem romanorum ducum aliterque ac mos patrius exigebat facta non negaverim, posset tamen excusator inveniri. Solent enim, qui maiora aliis agunt, et maiora presumere, et quo melius sibi sunt conscii, plus audere. Erit fortasse, qui dicat tolerabile in Cesare, quod in alio quolibet non fuisset: erit ex diverso, qui hoc favorabiliter potius, quam civiliter, dictum dicat: excellentia enim civis et viri boni non licentiam debet augere, sed modestiam. His tandem horumque similibus ex causis tandem latens erupit invidia. Et primo quidem tentatum ab emulis Labienum legimus, cuius crebra mentio in superioribus est habita, quem tunc Cesar cisalpine Gallie prefecerat, quod eo spectabat, ut, eo alienato, Cesar parte exercitus privaretur; de quo Cesar ipse multa audiens nil credebat, constantiam alienam sua metiens constantia. Cuius factum pro varietate sententiarum et excusare licet et reprehendere. Nam, si Cesar iniuste contra patriam arma vertebat, iuste deseri potuit, et reipublice caritas privatis affectibus anteponi. Alioquin ingrati infamia non carebit, qui tam claro duci alium pretulerit, eique sine causa acerrimus hostis evaserit. Et profecto, si ingratitudo fuit, sat digno supplicio fuit punita, ut, qui sub Cesare victoriosissimus vir fuisset, sub Pompeio fugacissimus factus sit, mutata cum duce non fortuna tantum hominis, sed virtute; quod in eum aliquando Cesar ipse mordaciter exprobrando dixisse traditur. Sane qualiter aut quando discesserit, seque vocantium hortatibus acquierit, non invenio, nisi quod libro septimo epistolarum Ciceronis ad Atticum eo tempore, quo hec in republica fiebant, ita scriptum est: Labienus discessit a Cesare. Et in alia statim epistola: Labienum ab illo discessisse propemodum constat. Et post pauca de eodem simulque de Cesare loquens: Facinus, inquit, iam diu nullum civile preclarius: qui, ut aliud nichil, hoc tamen profecit: dedit illi dolorem; sed etiam ad summam profectum aliquid puto. Nec longe post: Labienus, inquit, vir mea sententia magnus, Theanum venit; ibi Pompeium consulesque convenit. Qui sermo fuerit et quid actum sit, scribam ad te, quum certum sciam. Et rursus: Aliquantum animi nobis videtur attulisse Labienus. Denique de Pompeio agens: Labienum, inquit, secum habet, non dubitantem de imbecillitate Cesaris copiarum. In quo quidem tam indubitato iudicio longe, ut res docuit, fallebatur. Quamvis vero modus transeundi non penitus notus sit, illud plane compertum est, durum per hoc ex amico hostem Cesari quesitum, sed innoxium, sibi autem communem fere omnibus transfugis contemptum. Siquidem Cicero ipse, qui eum sua sententia magnum virum dixerat, confestim libro proximo: In Labieno, inquit, parum est dignitatis. Unde a principio arbitrari se ait illum iam tunc sui transfugii penitere, quod Pompeium scilicet et consules viresque omnes reipublice, urbe deserta, sparsas per Italiam, longeque alium rerum statum, quam speraverat, invenisset; commune malum instabilium ac vagarum mentium. Sciunt homines, que relinquunt, qualia sint; at, que petunt, nesciunt. Unde fit, ut sepe se inveniant minores, et relicta suspirent, et inventa fastidiant. Hec tam multa de Labieno, quia res apud historicos videtur occultior, et curiositas legentium nichil etiam minimum respuit, quod cognitu dignum sit. Et hec clam per nuntios: illa palam in senatu dicta contra Cesarem ac decreta. Nove etiam vie excogitate, quibus eius potestas, que iam multis formidabilis esse ceperat, tolleretur aut certe minueretur. Siquidem cunctis iam magnificentia et liberalitate cesarea stupefactis, et, quid his rebus tantis et tam late effusis sibi vellet, secum tacitis meditantibus nec loqui aliquid audentibus, Marcus Claudius Marcellus consul, cui an amore publico an privato odio dignitas Cesaris ac potestas invisa erat, frequenti senatu testatus de salute reipublice se acturum definivit, ut, quum bellum in Gallia finitum esset, dimitteretur victor exercitus; et, quamquam ante tempus successor Cesari mitteretur, qui in pace provinciam gubernaret, ipse vero sine imperio rediret. Addidit, ne absentis ratio comitiis consularibus haberetur; quod licet communi lege de omnibus cautum esset, lege tamen Cesar exceptus erat. Ita ergo sublata erat exceptio. Et non contentus consul iniuria Cesaris in personam illata, his quoque, quos Cesar civitate donaverat, adimendam iudicavit concessionem ambitiosam et immodicam asseverans. His turbatus Cesar, nec immerito, cogitansque, quod sepe dicere solitum fama fuit, operosius multoque difficilius principem virum a summo dignitatis gradu ad media deici, quam a mediis ad extrema, non cedendum, ut Africanus maior fecerat, sed obstandum statuit invide, et turbare prius omnia, quam exemplo illius quamvis laudatissimo, invictus ab hoste vinci a civibus et in exilio mori vellet. Nondum tamen ad arma prorupit, sed donec iure potius, quam bello, agendi spes superfuit, quiescendum statuens patienter quidem, dicam melius, dissimulanter cuncta sustinuit; et, quoniam nonnisi verbis offenderetur adhuc, verborum quoque defensionem parans, et consulem alterum et animosissimum atque eloquentissimum e collegio tribunorum Gaium Curionem multa sibi ac profusa largitione quesivit, ne quando vel in senatu vel ad populum deessent sue cause defensores. Quum vero iam multi Cesaris nec non alii Pompeii potentiam formidarent, sepe Curio ipse senatui obtulerat, ut utrique simul ab armis abscederent, atque ad equam civilitatem pariter remearent; ita demum securam liberamque rempublicam fore; idque non solum sollicitus, sed contentiose nisus est efficere, certus de Cesaris voluntate, qui id ipsum a senatu litteris petiit, ut scilicet aut sibi populi romani beneficium integrum servaretur, hoc est, imperium cum legibus, aut ceteri saltem duces in eadem conditione essent, exercitusque dimitterent. Quod eo fidentius postulabat, ut quidam opinabantur, quia se, quum vellet, aliquanto facilius veteranorum, quam Pompeium tironum, exercitum ad obsequia reducturum non ambigeret: tantam cum veteranis amicitiam Cesar longo usu tantamque familiaritatem contraxisse videbatur, utque erat affabilis et animorum rapax, sine ulla dubitatione contraxerat. Sed neque per se neque per tribunos, quod petebat, obtinuit, obstantibus fautoribus partis adverse, qui nullum Pompeio parem pati poterant. Incidit in hoc tempus senatus consultum prima equum fronte, vere autem iniquum, ut due quidem, una scilicet Pompeii, altera ex Cesaris legionibus, ad bellum Parthicum mitterentur. En in verbis equalitas: ecce autem in rebus iniquitas. Siquidem quum Pompeius unam ex suis, quibus ipse preerat, amicitie iure Cesari concessisset, illam bello Parthico deputavit verbo, non animo, eamque repetiit. Eam Cesar remisit et e suis misit unam. Ita Pompeium nulla, Cesarem vero duabus legionibus imminutum nemo fuit, qui non intelligeret. Tulit tamen, quin etiam cum adversariis pacisci voluit, ut, transalpina Gallia simulque octo legionibus dimissis, sola sibi cisalpina Gallia et Illyricum cum duabus tantum legionibus et nomen imperii remaneret, donec consul fieret. Denique eousque submisit excelsum animum, ut, qui Cesarem non nosset, suspicari eum posset belli metu ad ista descendere, quo nichil erat ab illius viri moribus et mente remotius. Sed tantum illi studium fuit vel exercende vel simulande modestie, ut quidvis videri potius eligeret, quam publice tranquillitatis eversor. At quum obstinatos ad negandum cerneret, senatumque sibi adversum et ex suis inimicis designatos iam consules audiret, tribunos, qui sibi aderant, nichil posse, immo quidem propter se periculo atque odio expositos, non amplius differendum ratus, ne aut sui periclitarentur aut ipse cunctatione vilesceret, dispositis more solito per hiberna legionibus, ultimo transitu ex Galliis in Italiam rediit. Quo quum venisset, invenit illas duas legiones sub obtentu belli Parthici sibi ereptas, neque ad bellum profectas, et in Italia detentas, quin et Pompeio assignatas; quod ad evidentem Cesaris iniuriam pertinere non solum ipse, vir talis, sed quicumque de populo perpendebat. Adhuc tamen tacitus processit, conventibusque peractis, ut solebat, Ravennam venit, urbem sue provincie ab ea parte novissimam, ut nec terminos suos excederet et proximus esset adversariis ac paratus ulcisci, si quid forte sui odio in tribunos inimicius decrevissent. Et hoc quidem civilis belli initium, he fuerunt cause aliquam et fortasse non parvam iustitie faciem habentes, si qua unquam esse potest iusta causa patriam oppugnandi; quamvis ab aliis minus iuste quedam afferantur. Sed odium manifestum testimonii fidem levat. Gneus Pompeius, gener atque hostis Cesaris, aiebat eum ideo, quod non posset opera incepta perficere neque de se populi expectationem adimplere, turbare omnia voluisse, ne in turbido veritas appareret. Fuere, qui timuisse illum dicerent, ne eorum, que primo consulatu contra leges gesserat, rationem reddere gravi suo periculo cogeretur, quum Marcus Cato iste ultimus, cuius virtus ac gravitas comminationem eius non minus terribilem, quam cuiuscumque consulis, faciebat, palam diceret ac iuraret se Cesaris nomen mox, ut privatus esse inciperet, inter reos delaturum, seu publice ille iustitie studiosus, seu proprie memor iniurie. Unde iam in vulgus effusum erat idem Cesari eventurum, quod Miloni, ut circumseptus armatis apud iudices, ceu ex vinculis, causam dicat. Et hanc verisimillimam belli causam videri posse una vox eius facit, de qua suo loco dicam. Aliis visum est eum spatio plurimorum annorum imperio assuefactum dedidicisse privatum modum, et sola cupidine dominandi in bella civilia consensisse. Hec videtur fuisse Ciceronis opinio sibi interdum amicissimi, sed in finem hostis, qui in Libris Officiorum semper Cesarem in ore habuisse ait versus illos Euripidis, quos ipse sic in Latinum vertit: Nam si violandum est ius, regnandi gratia violandum est: aliis rebus pietatem colas. Posui ecce opiniones hominum varias una eademque de re et hominum idem volentium, Cesarem scilicet infamare. Michi autent sat, ne dicam valde, rerum talium curioso venere ad manus aliquot Cesaris ipsius epistole, nota sunt etiam eius dicta ac responsa quam plurima, in quibus omnibus avidum se pacis ostendit, quibusque fortasse non minus fidei sit habendum, quam suspicionibus emulorum. Illi enim oderant, et veritatem ignorabant, et mentiri poterant: Cesar autem, etsi mentiri posset, veritatem ignorare non poterat. Legi et suorum comitum epistolas idem pacis studium expressius continentes. Quid refert igitur, quid de illo sentiat Pompeius et Cicero, quum perraro quisquam de hoste bene sentiat? Illud potius ad rem pertinet, audire qualia scilicet de Pompeio suo scribat Cicero, quem tantum dilexit in finem, ut vir (sicut de eo scriptum est) nichil minus, quam ad bellum natus, et iam senior illum in civilia suo totiens damnata iudicio et infelicia bella sequereretur, et magis eligeret secum ruere, quam sine illo consistere; quorum partem, quod non omnibus nota erant, et notitie studio, et novitate rerum delectandi gratia, huic parti historie inserendam censui. Is ergo epistolarum ad Atticum libro octavo: Ut enim, inquit, gubernatori cursus secundus, medico salus, imperatori victoria, sic huic moderatori reipublice beata civium vita proposita est, ut opibus firma, copiis locuples, gloria ampla, virtute honesta sit. Huius enim operis maximi inter homines atque optimi illum esse perfectorem volo. Hic Gneus noster, quum antea numquam, tamen in hac causa minime cogitavit. Dominatio quesita ab utroque est; non id actum, beata et honesta civitas ut esset. Nec vero ille urbem reliquit, quod eam tueri non posset, nec Italiam, quod ea pelleretur, sed hoc a primo cogitavit, omnes terras, omnia maria movere, reges barbaros incitare, gentes feras in Italiam armatas adducere, exercitus conficere maximos. Genus illud Syllani regni iam pridem appetitur multis, qui una sunt, cupientibus. An censes nichil inter eos convenire, nullam pactionem fieri potuisse? Hodie potest; sed neutri *** est ille, ut nos beati simus: uterque regnare vult. Hec a te invitatus breviter exposui. Voluisti enim me, quid de his malis sentirem, ostendere. Quid tu, lector, ex his verbis iudicas? Quantoque iustiorem Pompeii causam reris esse, quam Cesaris? Item in eiusdem libri fine: Qua spe proficiscar, inquit, video, coniungoque me cum homine magis ad vastandam Italiam, quam ad vincendam, parato. Et sentiens se posse reprehendi, quod talem sequi vellet, ut ostenderet non se hominis virtute, sed erga se merito et metu infamie, ne ingratus scilicet diceretur, audi, quid eadem dicit epistola: Non me igitur is ducit, sed sermo hominum. Et rursus in IX quum dixisset: Mirandum in modum Gneus noster Syllani regni similitudinem concupivit, et addidit: Cum hocne, inquies, esse vis? Et respondens: Beneficium, inquit, sequor, michi crede, non causam. Et alibi de eodem: Si vincit, inquit, Syllano more exemploque vincit. Et statim: Mea autem causa alia est, qui beneficio victus ingratus esse non possum. Et multa sunt id genus in illius epistolis, ab homine non solum doctissimo, sed amicissimo in Pompeium dicta, ut scilicet undique fides constet. Sed ego hec pauca et ad rem, de qua agitur, spectantia, et e locis secretioribus eruta, libenter apposui, ut utriusque partis merita non usque adeo, ut putantur, imparia, et utrumque, sicut dictum est, regnare voluisse magno ac fide digno teste constaret. Ad historie seriem revertor.

Dum Ravenne igitur substitisset Cesar, ne provincie sue terminos transgrediendo aperte agere contra rempublicam videretur, audiens tribunos, qui pro eo erant, contemptui habitos et vel vi urbe depulsos vel sua sponte digressos, Rome omnes unanimiter contra se sentire, omnia sui odio divina atque humana misceri ac perverti, se quoque per patientiam contemptum iri cogitans, neque iam amplius ferendum dissimulandumque aliquid existimans, evocatis legionibus, ubicumque essent, premissisque clam, que tunc aderant, cohortibus, ne quam novi motus opinionem turbido abitu preberet, die illa et convivio et spectaculis otiosus interfuit, sero autem clandestino egressu secretum iter paucis comitatus arripuit. In quo quum tota nocte deerrasset, vix ad auroram vie ducem casus obtulit, quo previo ad rectum iter perplexo ac difficili calle reversus, inventisque cohortibus, quas premiserat, ad Rubiconem venit, amnem exiguum, sed magnarum tunc limitem regionum. Ibi parumper cogitabundus substitit, secum tacitus examinans, quantum opus aggrederetur. Tandem reversus ad comites: Adbuc, inquit, ceptis absistere ac reverti licet; at si rivum hunc transgredimur, ferro gerenda nobis erunt omnia. Ibi herens dubiusque animi huiuscemodi visione firmatus est: quidam sibi et statura et specie corporis supra humanum modum subito visus est, qui amnis ad ripam sedens pastoria modulabatur arundine. Ad quem, ut animal non visum, quum et pastores locorum et quidam quoque militum concurrissent, ille subito, unius e manu tubicinum arrepta tuba, vehementi flatu increpuit gurgitemque pertransiit. Motus Cesar spectaculo: Eatur ergo, ait, quo deorum prodigia atque hostium vocat iniquitas. Cepta res est. Hec dicens transiit ac traduxit exercitum, Ariminumque, urbem proximam, longa pace tranquillam attigit, et, patentibus portis, introgressus, tribunis plebis, qui propter eius odium pulsi sibi obviam veniebant, astantibus, concionem habuit ad exercitum. Lapis, me puero, ostendebatur fori medio, ubi Cesar concionatus ferebatur. Fuit autem concio efficacissima, scissa, ut ferunt, veste, verisque seu fictis cum lacrimis ad suam dignitatem contra invidiam hostium conservandam fidem militum implorantis, et ingentia promittentis. Cesarem Arimini agentem Lucius Cesar adolescens adiit, qui patrem habebat Cesaris legatum. Is, explicitis pro quibus advenisset, commissa sibi a Pompeio quedam ait ad Cesarem iure illius, que inter eos esset, amicitie. Ea vero huiuscemodi fuere: Excusare se Pompeium Cesari, et poscere, ne ea, que pro reipublice studio atque amore gesserit, ad iniuriam suam trahat; carum enim esse sibi Cesarem, sed rempublicam rebus omnibus cariorem et esse et semper fuisse; similiter et Cesari caram esse debere, ut privatas suas inimicitias reipublice remittat, neque tam graviter irascatur, ut, dum hostibus vult nocere, patrie noceat immerite; idque ita facere, ad suum decus eximium pertinere. Ad ea Cesaris responsio paululum longior fuit. Commemoravit iniurias pro multis in rempublicam meritis sibi allatas; paratum se tamen omnia reipublice condonare ita tamen, ut discedant omnes ab armis, et ad civilitatem solitam revertantur. Delectus enim per Italiam ferventes, et retentas sub pretextu belli Parthici legiones, et civitatam exarmatam, quid nisi ad suam spectare perniciem? Proficiscatur ergo Pompeius in provinciam suam, dimittantur exercitus, omnes per Italiam arma deponant, cessent motus et metus publici, sit togata civitas, non armata: se quoque equissimo animo quieturum, iniuriasque omnes et contumelias obliturum. Ad hec tamen sancienda et iureiurando confirmanda petiit, ut Pompeius vel propius accederet, vel se accedere pateretur; sperare enim se colloquio et conspectu mutuo omnes controversias finiendas. Ad hec responsio in scriptis reddita, ut Cesar quamprimum in Galliam revertatur exercitumque dimittat; quo facto, iturum in Hispaniam Pompeium; alioquin nichil de delectibus omissuros consules Pompeiumque. Iniqua responsio visa est Cesari, quod se facere iuberet, quum ipse nichil nisi promittere se facturum vellet, nec diem promissis apponeret, neque colloquio tempus daret, nec promitteret accessum, nec permitteret. Hinc pacis desperatio et belli preludium. Marcus Antonius cum quinque cohortibus Arretium premissus. Erat Auximi civitatis ad custodiam Actius Varus, quem decuriones auximiani summo adeunt consensu; dicunt notum sibi Cesaris adventum, neque vero propositi sui esse suorumque civium neque rationi consonum videri, imperatorem populi romani, talem virum, sic de imperio meritum, tot victoriis insignem, menibus amice urbis arceri; orant, ut fame et suo suorumque discrimini, dum tempus est, consulat. His permotus Varus et perniciem timens fugam arripit, et, insequentibus Cesaris militibus, prelio decernere coactus ac desertus a suis solus abit, quibusdam eorum domum, aliis ad Cesarem se conferentibus, quos ipse collaudatos benigne suscepit, et Lucium Pupium, centurionem partis adverse, ad se adductum illico relaxari ac dimitti iubet. Auximum ingressus civibus gratias agit, atque illorum erga eum caritatis haud immemorem se futurum spondet. Quibus Rome cognitis, tantus pavor omnium mentes invasit, ut urbe fere omnes excederent ipsique consules atque ipse Pompeius actum suis de rebus opinantes, et ex unius oppidi eventu omnia metientes. Mirum valde, unde in tam parvis animis tam magna superbia, ut eius viri meritos honores ac gloriam tam pertinaciter detrectarent, cuius nec conspectum certe nec viciniam pati possent, et patriam et talem patriam et solum natale universali animorum consternatione desererent. Sed urgebat hinc invidia, inde autem terrebat fama viri, que eo usque creverat, ut clementissimus omnium, pre omnibus atque ab omnibus timeretur. His ad Auximum gestis, Picenum omne, cuius olim Asculum, hodie Ancon est caput, nullo usquam contradicente, pervagatur. Sed cunctis sibi urbibus atque oppidis obviam mittentibus, letoque eum atque exercitum eius obsequio atque favore prosequentibus, Cingulo quoque, quod oppidum suo sumptu Labienus extruxerat, legati auctoris immemores Cesarem adeuntes se imperata facturos obtulerunt, atque imperanti milites alacriter paruerunt. Diffuso metu simul et fama virtutis et vulgato horum, de quibus diximus, exemplo, ceteri omnes sequebantur: undique deditiones, et, si quis prefectorum contradiceret, capiebatur aut pellebatur. Ita pulsus ex Etruria Libo, Thermus ex Umbria, Asculo Lentulus, captus Gneus, Magius, prefecti ambo; et quum Magius ad Cesarem ductus esset, ac fortasse supplicium formidaret, Cesar eum placato animo dimisit: Et vade, inquit, ad Pompeium, eique meis verbis nuntia, quando ad hunc diem non fuerit nobis opportunitas colloquendi, atque ego Brundusium, quo ivisse illum audio, profecturus sim, credo, ut colloquamur expediens publice saluti, cuius curam maximam gerere nostrum est. Non est autem par effectus per nuntios de longinquo atque inter presentes ista tractari, quod conspecti vultus et vive voces ad movendos animos multum possint. Occupato igitur sine gladii ictu Piceno, Corfinium progreditur, oppidum Pelignorum, duodecim millia passuum distans a Sulmone, quod idcirco dixerim, quia vulgares quidam oppidum putant esse Tuscorum. Ibi contentionis plusculum fuit. Pendente tamen obsidione, Lentulus Spinter muris egressus et finem metuens ad Cesarem venit, sibi atque intrinsecis veniam petens, ad quem Cesaris responsio fuit, non se, ut cuiquam male faceret, venisse, sed ut se ab inimicorum maleficiis atque iniuriis tueretur, ac tribunos plebis sui odio in exilium actos in suam reponeret dignitatem, denique ut seipsum ac populum romanum servitio et paucorum tyrannide conculcatum antique redderet libertati. Oppido tunc preerat Lucius Domitius, vir magni animi, sed exigue fortune et bello promptus, sed infaustus. Is defensionem parans, sed ab oppidanis ad deditionem coactus, quum mori mallet, venenum a servo medico poposcit, quod ille nec dare volens nec negare ausus, ut qui domini mores nosset, poculum somniferum pro veneno obtulit, quo ille hausto gravi sopore resolutus conquievit. Experrectus postmodum, et delusum se intelligens, vixque manus a servo abstinens cum multis nobilibus, qui secum sentiebant, vinctus ad Cesarem est perductus, mori appetens et perosus vitam. Quem Cesar illico solvi iussit, neve quis eorum a militibus re vel verbis offenderetur inhibuit, questusque perbreviter, quod pro suis ingentibus et in illos et in rempublicam meritis referre sibi debitam gratiam neglexissent, et iniurias ac contumelias indebitas retulissent, cunctos dimisit incolumes; quin et pecunie pondus ingens, Domitii depositum et ab oppidanis sibi oblatum, quamvis et pecunia publica esset et in stipendium numerata, Domitio restituit, ne sanguinis, quam pecunie, abstinentior videretur. Nichil postremo ex ea victoria vel prede cuiuspiam vel ultionis accepit, nisi quod Domitii milites sacramento adegit, non invitos, ut arbitror, sed eo libentius iurantes, quo felicius est sub sequaci, quam sub fugaci duce militare. Vulgatis sane, que ad Corfinium acta erant, multum metus omnibus demptum multumque spei additum cognoscentibus Cesarem nichil bello, nisi victoriam, petere. Unde, ut diximus, et Tuscorum populi et omnis Umbria, pulsis inde presidiis, ad Cesarem transiere. Atque ita rebus suo more velociter gestis ac prospere, quum iam secum Gallia omnis cisalpina sentiret, magnas partes Italie primo occupavit adventu. Sed quum spes esset ceteris omnibus, soli Pompeio ac senatui additus timor, qui in Domitio multum momenti reposuerant, et sepe eum per litteras evocatum expectabant. Itaque confestim Pompeius Lucetia digressus, ubi belli sedem statuisse videbatur, Brundusium petiit, ut Italie litore in extremo promptior esset ad transitum; ita enim animo decreverat, relicta Italia, transmarina tentare, sive id metu solo pellente, sive intentione illa, quam paulo ante ex epistola Ciceronis elicui atque exposui. Cesar autem semper propinquus atque contiguus esse hostibus festinans, nonnisi septem dierum mora ad Corfinium exacta, eo ipso die, quo Domitium captivosque dimiserat, motis castris, in Apuliam perrexit. Opere pretium, nisi fallor, fuerit, quid de his, que modo memoravimus, et ipse Cesar et alii senserint. Quum enim clementie illius, quam Domitio acerrimo hosti, qui tumultu in illo reipublice successor sibi destinatus et ad consulatum aspirans, sicut diximus, sibi minabatur, exibuerat, fama ut ad hostes, sic ad amicos etiam pervenisset; duoque sibi familiarissimi, Cornelius Balbus atque Oppius, factum eius per litteras vehementer laudassent, responsionis cesaree extat epistola, que michi nunc et propter scribentis auctoritatem et propter ipsius epistole gravitatem ac brevitatem digna his interseri visa est. Ea vero est huiusmodi: Cesar Oppio Cornelioque salutem. Gaudeo mehercule vos significare litteris, quam valde probetis ea, que apud Corfinium sunt gesta. Consilio vestro utar libenter, et hoc libentius, quod mea sponte facere constitueram, ut quam levissimum me preberem et Pompeium darem operam ut reconciliarem. Tentemus hoc modo, si possumus, omnium voluntates recuperare et diuturna victoria uti, quoniam reliqui crudelitate odium effugere non potuerunt, neque victoriam diutius tenere, preter unum L. Syllam, quem imitaturus non sum. Hec nova sit ratio vincendi, ut misericordia et liberalitate nos muniamus. Id quemadmodum fieri possit, nonnulla michi in mentem veniunt, et multa reperiri possunt. De his rebus rogo vos ut cogitationem suscipiatis. Nonium Magium Pompeii prefectum deprehendi. Scilicet meo instituto usus sum, et eum statim missum feci. Iam duo prefecti partium Pompeii in meam potestatem venerunt, et a me missi sunt. Si volent grati esse, debebunt Pompeium hortari, ut malit michi esse amicus, quam illis, qui et illi et michi semper fuerunt inimicissimi, quorum artificiis effectum est, ut respublica in hunc statum perveniret. Eidem quum de hoc scripsisset factumque laudasset Cicero, qui se ad hec medium inter partes, magna licet animi fluctuatione et multa consiliorum varietate tenuerat, rescripsit his verbis: Cesar imperator Ciceroni imperatori salutem dicit. Recte auguraris de me (bene enim tibi cognitus sum): nichil a me abesse longius crudelitate. Atque ego quum ex ipsa re magnam capio voluptatem, tum meum factum probari abs te triumpho et gaudeo. Neque illud me movet, quod hi, qui a me dimissi sunt, discessisse dicuntur, ut rursus michi bellum inferrent. Nichil enim malo, quam et me mei similem esse, et illos sui. Quo dicto vix aliquid unquam dici gloriosius ac magnificentius audivi. Et hec quidem extra, sed non, ut arbitror, contra seriem historie pro delectatione lectoris interposui. Ad rem redeo. Quum Cesar Apuliam attigisset, mox Brundusium adiit, Pompeiumque iam pregressum valida obsidione circumdedit; de quo iisdem, quibus supra, scribit; nam et hec animi eius index epistola videtur. Cesar Oppio Cornelioque salutem. Ad VII Idus Martias Brundusium veni; ad murum castra posui. Pompeius est Brundusii: misit ad me Nonium Magium de pace. Que visa sunt, respondi. Hoc vos statim scire volui. Quum in spem venero de compositione aliquid me conficere, statim vos certiores faciam. Et quoniam propter navium penuriam mari eum obsidere non poterat, timens id, quod omnes cupiunt, hostis fugam, famosissimum maximumque illum portum, saxorum molibus iniectis, obstruere nisus est: opus no tantum homini, sed nature, improbum atque inextricabile, quod ipse cognoscens uni ex amicis, Q. Pedio, scribit his verbis: Pompeius se oppido tenet: nos ad portas castra habemus. Conamur opus magnum et multorum dierum propter altitudinem maris, sed tamen nichil est, quod potius faciamus. Ab utroque portus cornu moles iacimus, ut aut illum quamprimum traicere, quod habet Brundusii copiarum, cogamus, aut exitu prohibeamus. Quum vero exitu eum prohibere illo modo, natura ipsum prohibente, non posset, catenis os portus preclusit; sed neque sic detinere valuit Pompeium, quin mari Adriaco Durachium navigaret. Cesar, hoste digresso, quum sequi illum non posset, Brundusium ingressus concionem habuit, qua iustitiam cause sue iniuriasque hostium omnibus aperiret. Quo facto, quum sua illis in locis inutilis mora esset, ne quid sibi otiosum tempus efflueret, urbem Romam versus iter arripuit, toto belli gallici decennio non visam. Cuius adventus fama cognita, quantus Rome terror fuerit, haud facile dictu est, multo quidem maior, quam necesse esset. Et iratus quidem multis erat, et fortasse non immerito, sed iratiorem estimabant. Non enim naturaliter, neque nisi magnis ex causis ad iracundiam pronus fuit. Venit igitur Romam, senatumque habuit ex iis patribus, qui domi substiterant. Ibi perpetuam dictaturam ipse sibi sua auctoritate arripuit, unde Cesaris dictatoris nomen; multa quoque constituit, in quibus pro lege voluntas fuit. Illud inter cuncta memorabile: nam erarium populi romani, quod tot victorie, tot secula compleverant, uno die exhausit, interque alia, ut scriptum est, protulit ex eo latorum aureorum XXVI millia non thesaurizandi cupiditate, sed largiendi. Nam, ut alter ait, nemo liberalius victoria usus est: nichil sibi retinuit, preter dispensandi potestatem. Compositis rebus urbanis, ut visum est, animum ad extrema convertit, atque in primis Siciliam ac Sardiniam, duo illa horrea populi romani, per legatos administrare disposuit. De Gallia nichil sollicitus, quam in summa pace reliquerat, solam respexit Hispaniam, cogitansque, quum primum classis opportunitas affulsisset, vestigiis Pompeium assequi, ne quid a tergo formidabile linqueret, decrevit ad occidentem proficisci, ubi Pompeii copie ingentes erant, quarum presidio ille terrarum tractus tenebatur sub legatis tribus, Marco Petreio, Lucio Afranio et Marco Varrone, de quibus tam contemptim sentiebat, ut moturus inter suos diceret: Vado ad exercitum sine duce, mox revertar ad ducem sine exercitu. Eo vero pergenti Massilia, federata civitas et ab ipso principio Romanis amicissima, non sui odio, sed ingenti studio reipublice portas clausit. Quam ille quum obsidione cinxisset, Decimo Bruto cum parte copiarum oppugnandam linquit; ipse ceptum iter peragens ad Hispanias venit. Ibi a Petreio et Afranio, qui primi occurrerant, bellum incipiens, quum nullo temporum discrimine eque die ac nocte hostes aggrederetur, consilium ducum fuit, ne nocturnis horis aliquando pugnarent, quod tunc pavor animos ad ignaviam impellat, nec sit qui, submotis testibus, concitatos revocet atque contineat; luce autem pudorem obstare, et ducum imperio et presentia tribunorum atque centurionum frenari et ad virtutem et ad fidem retrahi, ut contra metum mortemque consisterent. Ceterum fato res bellicas volvente, ad Ilerdam compulsi hostes. Cesar vero, maximis imbribus et diluvio aquarum, ingenti quidem rei frumentarie inopia circumventus, perseveravit tamen in incepto, et omnes difficultates sola et solita virtute superavit, donec tandem abeuntes sterili atque arido in monte deprehensos obsedit, atque ita circumdedit, ut nullus ad fugam exitus pateret. Qua desperatione compulsi, quum fame et siti ultima premerentur, sepe erumpere et mori voluerunt. Quibus Cesar contra suum morem pugne copiam non fecit, sed intra munitiones seque suosque continuit. Cuius facti certa erat ratio. Sperabat enim eos ad extrema perductos sine prelio vinci posse: cur igitur aut suos optime de se meritos sibique carissimos periculis atque vulneribus exponeret, sine quibus, ut secunda sint prelia, victoria vix contingit; et fortune committeret, quod expectatione confici quamquam aliquanto serius, tutius tamen posset, quum sit ducis officium non minus consilio, quam ferro, ad victoriam aspirare? Ex diverso autem cur non eos vincere mallet, quam occidere, qui, licet essent adversarii, cives erant? Hoc tamen ducis optimi consilium assueti cedibus milites non laudabant, sed invicem murmurabant, quia dux, quum posset, vincere recusaret, affirmantes se quoque ducis imperio in prelium non ituros. Ille autem, quem non facile res moverent, verbis immotus in sententia persistebat, victoriam incruentam sperans. Nec fefellit opinio. Unum hoc inter moras accidit memoratu dignum, nec exiguum cesaree lenitatis indicium. Dum enim inter partes deditio tractaretur, atque hac fiducia milites hinc illinc et colloquerentur, et paullatim e castris in castra discurrerent, positoque ad tempus civili odio, sine suspicione atque ullo metu simul ut in pace agerent, Afranius ac Petreius repentina ac pessima mutatione propositi omnes Cesaris milites intra vallum suum deprehensos inermes scilicet et incautos occiderunt. Quo audito, Cesar suevitiam noluit imitari, sed illorum milites suis in castris inventos, ut ducum perfidie inscios et expertes, dimisit incolumes. Tandem vero duces impii rerum inopes omnium, et in primis viris atque equis quatuor iam dierum ieiunio afflictis, colloquium petiere, hoc addito, ut, si Cesari placeret, secum, submotis militibus, loquerentur. Negavit hoc Cesar, et, si loqui vellent, cunctis audientibus loqui iussit. Dato obside filio Afranii, in locum a Cesare assignatum veniunt, et coram duobus exercitibus verba fecit Afranius humilia admodum ac demissa. Si, inquit, ab alio victus essem, non michi ad arcessendam mortem aut manus aut animus defuisset. Sed cogitans te dignum, cui vitam debeam, ad clementie tue potius, quam mortis, auxilium confugio. Nec nobis, Cesar, nec militibus his irasci debes, quod erga imperatorem nostrum Pompeium, quoad licuit, obsequiosi fuimus et constantes. Neque enim tui odio, sed servande fidei studio id egimus. Sed iam fidei ac supplicii satis est. Et fides et patientia victa est. Multa gravia et animis et corporibus passi sumus, et, pati amplius non valentes, victi et supplices oramus, ne ad ultima progrediare supplicia. Que quunm ille dixisset, Cesar semper pronus ad veniam: Nulli, inquit, ex omnibus, quos civile bellum armavit, minorem, quam vos, habent aut commiserationis materiam aut querele. Ceteri enim omnes ad hunc diem, quum pugnare meliori conditione licuisset, sese prelio congressuque volentes abstinuere, ne, fuso sanguine civium, iter pacis obstrueretur. Soli vos ultro michi armati occurristis meas, si qua sors esset, victorias moraturi. Sed evenit vobis, quod quibusdam pertinacibus ac superbis, ut ad id, quod insolenter recusaverint, mox humiliter revertantur. Vobis ego libenter veniens veniam dedissem: renuistis veniam, et parastis bellum. Sed et nunc petentibus veniam do, supplicium remitto. Ite igitur in pace, sed exercitum dimittite, non ut mecum sint, sed ne contra me. Nichil letius milites audire potuissent, quod voce gestuque indicabant; nempe qui penam timuerant, gratissimam atque exoptatissimam missionem sibi obtigisse letabantur. Quum igitur de tempore ac de loco missionis agi ceptum esset, milites pompeiani omnes manibus atque clamoribus obtestari ceperunt, ut ibidem statimque dimitterentur; nempe si dilata res esset promissionibus, nichil actum iri. Iure periculum et infaustum bellum oderant, omne in eo mali genus experti, pacem optabant et quietem, que tunc plene cognoscitur, dum perditur. Finis fuit, ut, qui in Hispania possessiones aut domicilium haberent, statim, reliqui omnes ad Varum amnem Italie in ingressu dimitterentur. Cesar ex liberalitate insita ex illo usque ad Varum frumentum eis pollicetur; addit insuper, ut, quisquis eo bello aliquid amisisset, quod penes milites suos esset, ei restitueretur: militibus, estimatione facta, pretium rerum ipsarum de sua pecunia restituit. His victis et in deditionem acceptis, et sic citeriore Hispania in potestatem redacta, ulterior nullo negotio consecuta est, que sub Marco Varrone tenebatur. Ille comitum secutus exemplum cessit ultro, nec distulit commissa sibi provincia Gades usque et oceanum fortunam Cesaris sequi, et, submissa cervice, iugum pati. Sic compositis rebus, cum victoria et mansuetudinis insigni laude ex Hispania discessum reditumque Romam est. Massilia interim a legato Cesaris equoreo victa est certamine, et, ut quidam asserunt, eversa, sive, ut alii, idque est verius, capta per deditionem et direpta, nulla suarum rerum civibus relicta, preter inopem, sed cariorem cunctis opibus, libertatem, et seditione militum terribile, que, ut quidam volunt, Placentie, certe itinere medio, exarserat, mira et vix credibili tunc inermis ducis virtute compressa. Dum sic Cesari obsequitur fortuna, et, ut sic dixerim, adulatur, quasi eum timeat, et negare presenti nichil audeat, aliquid tamen adversus absentem, ut Flori verbo utar, ausa est, forte ut, immixtis adversitatibus, prosperitates eius efficeret clariores. Siquidem premissis Antonio et P. Dolabella ad mare Adriaticum occupandum, ab Octavio Libone, legato Pompeii iam in pelago prepollentis, circumventus Antonius ad deditionem fame compulsus est; ubi illud memorandum facinus evenit, quod, quum ad eius auxilium aliquot naves misse a Basilo, altero legato Cesaris, venissent, et arte Cilicum, qui pompeiana in classe navigabant, funibus illaqueate essent, reliquis adiuvante estu maris evadentibus, una sola Opiterginis nautis acta exitum non invenit, sed circumfusi totius hostium exercitus usque ad vesperam impetum atque omne missilium genus invicta virtute pertulit; quumque nec fuga pateret, nec ullus se prosperior rei finis ostenderet, suadente per noctem tribuno militum Vulteio, ne in potestatem hostium venirent, mare proximo victoribus ipsis spectaculo attonitis, sese omnes mutuis vulneribus peremerunt. Et Dolabella in eodem equore classem perdidit, et Curio, tribunus plebis, audacissimus vir, quum missus a Cesare in Africam venisset, primoque adventu Varum, qui pro Pompeio illi preerat provincie, victum prelio effugasset, adolescentia atque animi magnitudine insita, nunc vero victoria ac fiducia elatus, et incautus a Iuba rege oppressus exercitum amisit, quumque fugere posset, mori maluit sponte sua, quos ad mortem duxerat, secutus.

Hactenus quasi quibusdam preludiis gerebatur bellum: crebre hinc victorie, illinc fuge atque deditiones, prelia autem rara. Sed iam tandem tantorum collisionem motuum differre amplius fortuna non poterat. Iam Pompeius Epirum occupaverat, idoneam bella sedem ratus. Eo Cesar insequendum hostem statuit, et, quamvis adhuc inops navium, quamvis adversa hieme (tantus erat ardor animi, tanta cupiditas bellandi) per medias pelagi procellas ad bellum tumultuaria classe transfretavit in Greciam. Neque vero prosperis neque adversis sic vel inflari potuit vel irasci, ut a proposito pacis animum diverteret, quin bellando pacem cogitaret, eamque omni, quo posset, studio procuraret. Quod curiosius propter illos dico, qui ignari rerum, opinione quadam (nescio, ne ipsi quidem sciunt, unde orta), Cesarem belli, Pompeium pacis amicum sibi pertinaciter finxerunt. Erat inter prefectos Pompeii L. Vibulus Rufus, bis captus a Cesare, bis dimissus, semel ad Corfinium inter illos nobiles, de quibus diximus, et rursus in Hispania. Hunc, quod et sibi beneficio obstrictus et Pompeio carus esset, pacis idoneum sequestrum ratus, cum his mandatis ad Pompeium misit: Satis iam malorum reipublice bello invectum, idque sufficere posse ad providentiam futuri, ne plura nunc etiam invehantur, docere utrumque; pertinacia omissa, ab armis abscedere neque fortunam sepius experiri, si rempublicam, si seipsos ament. Unum illud tractatibus pacis idoneum tempus arripiant, dum scilicet partium status anceps equis prope lancibus pendet: ubi preponderare cepit pars altera, eum, qui superior evaserit, equis conditionibus non staturum. Nam quis in prosperitate uti soleat equitate? Et quoniam de conditionibus pacis ambigeretur, eas a senatu et populo romano peti oportere; sic enim et ipsis civilem animum et reipublice maiestatem pristinam restitutam esse visum iri. Interim principium pacis esse, si uterque in concione confestim iuraverit se eodem ipso triduo exercitum dimissurum. Et hec ut bona fide agi Pompeius noverit, se priorem omnes copias dimittere paratum; quod quum fecerit uterque, necessario senatus ac populi iudicio standum fore. Hec cum Vibulo ad Corcyram, ubi eum forte compererat, quum egisset, et Vibulus ad Pompeium ivit, et Cesar, tractatore pacis premisso, paratus ad bellum e vestigio subsecutus, positis ad Oricum castris, contra hostem constitit. Magnus in exercitu Pompeii inopino Cesaris adventu tumultus exarserat, quo compresso, ubi primum animi conquievere, Vibulus, adhibitis aliquot ex iis, quos Pompeio caros fidosque cognoverat, de mandatis Cesaris loqui cepit, vixque dum incipientem Pompeius interrupit exclamans: Et quid, inquit, michi vel vita vel civitas profutura est, quam beneficio Cesaris assecutus videar? Cuius contrarium videri nequit, nisi, bello peracto, in Italiam, unde discesserim, sim reversus. Responsum hoc Cesari per eos ipsos, qui illud audierant, notum fuit. Potuisset mediocris etiam vir fortune subirasci, indignari, omnem pacis omittere mentionem: ipse vero non destitit, sed aliud pacis iter ingressus retentare voluit, an, quod secreto non poterat, palam posset. Erat inter castra ducum amnis unus exiguus, Tapsus nomine; ibi milites e ripis inter se quotidiana colloquia serere soliti erant sine ullo telorum periculo, quoniam ita inter partes convenisset, colloquendi, credo, desiderio tantisper iras cohibente. Illuc Cesar P. Vatinium, unum ex legatis suis, ire iubet, et quecumque magis estimaret ad pacem motura animos cum civibus eisdemque hostibus agere, et sepe alta voce querere, liceret ne civibus ad cives, quod fugitivis interdum ac predonibus licuisset, legatos de pace mittere, ne cives inter se funesto marte concurrerent, et suorum manibus romanum everteretur imperium; multa quoque humilia verba et que, ut dixi, timentis videri possent, nisi a Cesare dicerentur. Paret ille et ad ripam amnis profectus mandata sui ducis exequitur, et ab utraque partium ingenti silentio auditus est, responsumque ab adverso, quod Aulus Varro die proxima ad colloquium veniret, legati autem tuto et venire possent, et, que vellent, loqui. Vatinio quoque dies eadem ad reditum prefixa. Que quum venisset et ille ad eumdem locum rediisset, turba ingens utrinque convenerat, intentis, ut videbatur, ad pacem animis. Dum res ad bonum exitum prona esset, Labienus prodiit, et cum Vatinio loqui cepit atque contendere, ut qui ingenti odio Cesarem odisset. Tela utrinque missa sermonem diremere. Vatinium armis milites protexerunt, multi autem vulnerati sunt, nominatim Cornelius Balbus, et centuriones militesque alii. Hunc effectum inter Pompeianos habuit per Cesarem tam humiliter pax delata. Labienus vero quasi facinoris compos egregii: Desinite, inquit, iam de pace agere; pax enim, nisi trunco et oblato nobis capite Cesaris, numquam erit. Dictum pessimum, et nescio iniqui magis hominis, an amentis. Venerat in Epirum Cesar, rebus in Italia pro tempore dispositis, propter festinationem quidem fine non expectato, sed relicto ad Brundusium Antonio cum parte exercitus, quam traicere nequiverat, ut, conquisitis scilicet ac refectis navibus, ille eam, arrepta opportunitate, traiceret. Quod quum cupienti non satis expediretur, tanta erat impatientia expectandi ut ad evocandos viva voce, quos sepe nequicquam litteris evocasset, tumidum ventis mare ingredi piscatina cimba solus intempesta nocte non timuit; sed reiectus ad terram fluctu valido iter temerarium, non metu, sed necessitate, destituit. Nota est vox eius ad exterritum nocturno equoreoque periculo gubernatorem: Quid tu metuis? Cesarem vehis. Consecuto cum omnibus copiis paucis post diebus Antonio, et admotis ad hostem castris, in dies magis ac magis instabat nunc aciem explicando, nunc hostes ad prelium irritando, nunc Durachium oppugnando, et perosus moras, et celeritatis avidissimus, cupiensque vehementer, ut, quicumque futurus esset belli exitus, statim esset. Omnia autem frustra. Nam et Durachium inexpugnabile, et Pompeius immutabilis, ut qui contrario consilio niteretur, sperans dilatione victoriam per inopiam rei frumentarie, que valde cesareum premebat exercitum neque diutius tolerari posse videbatur; insuper et, quod simillimum veri erat, ut virtus animosissimi ducis tedio atque expectatione senesceret, impetusque lentesceret ardorque tepesceret: hac spe pugnam recusabat, neque rationis partes fortune credere volebat. Sic, quum illi cunctatio, tum huic celeritas grata erat; que quoniam sibi pertinaciter negabatur, statuit, quos non poterat prelio vincere, obsidione cingere. Mirum dictu: XVI millia passuum fossam circumduxit ac vallum, impositisque castellis ac turribus, cum paucioribus obsedit plures, si obsideri rite dici possunt, quibus maria patent, classes parent, rerumque omnium copia suppetit, quibusve intra ipsum obsidionis ambitum et mutare castra licitum et vagari. Ibi vero crebre obsessorum eruptiones, et sepe erumpentibus funeste; ut, quum Cesar profecturus P. Syllam castris prefecisset, et ille audisset cohortem unam ab hostibus urgeri, duarum legionum auxilium tulit laborantibus, quarum accursu versi in fugam Pompeiani; et, si insequi profugos victoribus licuisset, creditum fuit die illo confici bellum potuisse: sic, nescio an vecordia an fortuna, penitus inclinata res erat; sed Sylla suorurm impetum continuit cecinitque receptui. Cuius consilium a scriptoribus excusatum lego. Aliud est enim legati, aliud imperatoris officium. Imperator totius rei exitum spectat et consilio metitur, at legatus solum imperatoris sui iussum aspicit, et mandati finibus se continet. Sylle castrorum custodia commissa erat a Cesare: custodisse contentus, et suos periculo liberasse, ulterius progredi noluit; in quo, ut vincendi spes, sic perdendi periculum inerat, ne, omisso suo, officium sibi ducis arrogaret. Multe preterea eruptiones alie et ad Durachium et ad castra usque adeo, ut uno die sex in locis pugnaretur, quibus in preliis de Cesarianis XX dumtaxat, Pompeianorum vero duo millia periere, inter quos multi centuriones et insignes viri. His congressibus insignis virtus apparuit Volcatii Tullii, qui cum tribus cohortibus pompeianam legionem pertulit repulitque, nec non et quorumdam Germanorum, qui munitionibus erumpentes, multis hostium cesis, sospites rediere. In castello autem quodam, quod Pompeius invaserat, tantus fuit imber sagittarum, ut sine vulnere defensorum nullus evaderet, quin et centuriones quatuor oculis capti essent, et quum sero diurni laboris ac periculi summam imperatoris non tam auribus, quam oculis subiicere ac representare decrevissent, triginta sagittarum millia numerarent. Inter cuncta Cesii Sceve centurionis admirabilis virtus fuit, cuius scutum relatum Cesari perfossum CXX foraminibus est inventum. De quo quidem varia est fama. Quidam tradunt Cesarem viri et de se et de republica, ut aiunt, ita meriti eximia virtute permotum, qua castellum prope sola servatum esset, pecuniariis eum donis ingentibus et magnis honoribus cumulasse, et inter cetera ab octavis ordinibus ad primipilum provexisse, cohortem vero totam duplici stipendio et donis militaribus prosecutum. Apud alios Sceva idem, duce absente, cedentibusque comitibus, contra omnem Pompeii exercitum solus stetit, et clypeo CXX ictibus telorum transfixo, mirisque et incredibilibus rebus gestis occubuit, iacens quoque victoribus terribilis ac stupendus, qui tot eximias pugnas in Gallia Britanniaque fecerat; contra omnes hostes semper invictus a suis tandem civibus interfectus est; felix a scriptoribus dictus, si pro libertate omnium fecisset, quod pro domino suo fecit. Sic se rebus habentibus, Cesar nec prosperitate tumidior, nec adversitate contractior, quotidie in aciem educebat et pugne copiam faciebat; sepe etiam legiones prope castra hostium subibant ita, ut e vallo telis etiam peti possent. Pompeius contra, ne obsessus omnino videretur, fame potius studio, quam belli, pro castris explicabat, sed ita, ut castra novissimi tangerent, atque omnes intra telorum e vallo venientium iactum starent. Nichilominus Cesar interea, quamvis bello intentus, tamen propositi sui memor, de pace cogitabat, et totiens frustra tentatam aliis atque aliis viis retentabat. Non pro Cesare, cui nil debeo, sed pro veritate loquor: nusquam legi hominem, cui, quum tam prospere bella succederent, tantum studium tamque continuum pacis esset. Itaque, quum audisset Metellum Scipionem, Pompeii socerum, in Macedoniam Epiro proximam venisse, Clodium quemdam e suis ad illum misit. Hic perfamiliaris Scipioni fuerat, et ab illo commendatus Cesaris in familiaritatem pervenisset. Hunc igitur, ut utrique carum, cum litteris ac mandatis eo dirigit. Summa omnium hec erat: Se de pace omnia probasse, nilque ad eum diem profecisse; credere autem, si non Pompeii vitio, sed nuntiorum accidisse, qui vel nescierint vel timuerint commissa peragere, atque ad tantam rem idoneum tempus eligere. Illum vero et auctoritate apud generum et potentia tanta in republica esse, ut his fretus, et preter hec exercitui non legatus, sed imperator presidens, et, que velit, alloqui Pompeium possit, et errantem non modo reprehendere, sed quodammodo etiam cogere illum possit, ut eque paci animum adhibeat. Id si fecerit, rebus eum fessis et in maius malum pronis quietem, et imperio et Italie pacem et provinciis allaturum, omnesque illam sibi uni acceptam habituros. Cum his Clodius mandatis ad Scipionem proficiscitur, primum quidem lete visus auditusque, postmodum a colloquio seclusus, Favonio quodam, mali consilii fautore, a pacificis Scipionem et mundo utilibus tractatibus revocante. Sic, infecto negotio, Clodius ad Cesarem est reversus. Quotidie interim congressus et prelia et utrinque cedes, atque insignium virorum casus mirabiles; pacisque consiliis male repudiatis, locus ire atque odio solum datus erat. Fuit unus dies Cesari nimis adversus, quo eruptio violentissima ab hostibus facta est, fuitque die illo inter alia aquiliferi illius virtus insignis ac spectata fides, qui, quum letali vulnere transfixus morti proximum se sentiret, versus ad comites porrigensque aquilam, quam egre iam sustentabat: Hanc, ait, o commilitones mei, vivens multis annis et multa cura servavi, et nunc moriens eamdem Cesari pari fide restituo. Vos autem per communis imperatoris amorem oro atque obtestor, cavete dedecus cesareis castris insolitum, ne forte hostium in manus veniat tanti ducis signum, sed michi a Cesare olim commissa aquila nunc per manus vestras salva ad Cesarem revertatur. Hec dicens corruit, centumque alii prime cohortis sue cum principe ceciderunt, multaque diversis in locis cede edita, Pompeiani erumpunt, vicitque Pompeius illa acie et imperator appellatus est; quumque cedentes non sequeretur, negavit eum Cesar aut vincere, aut victoria uti scire. Labienus vero in suum olim ducem inexpiabili odio accensus a Pompeio captivos sibi dono cari petiit; quos quum imperasset, productos omnes in medium, et contumeliosissimis verbis increpitos, seu crudelitati insite deserviens seu scelere immani fidem transfugio suo querens, in conspectu omnium interfecit. Hoc eventu tantum spei Pompeianis accreverat, ut non de bello amplius, sed de victoria cogitarent, et multa vana decernerent, et, quasi nil iam incidere posset adversi, famam victorie per terrarum orbem nuntiis ac litteris divulgarent. Cesar, concione advocata, milites consolatus est, hortatus, ne deficerent animis; debere eos unum, et idipsum non nimis grave, prelium infaustum multis felicibus compensare, et fortune gratiam habere, quod Romam, quod Italiam, quod Hispaniam utramque sine sanguine quasi divinitus recepissent; non posse, presertim in bello, prospera omnia provenire, verum tristia letis temperanda, adversamque fortunam virtutis ope leniendam. Et hec quidem ad exercitum. Quosdam vero signiferos, quorum culpa clades accepta erat, notatos infamia e gradu militie sue movit. Exercitum reliquum tantus pudor et tantus dolor invaserat, tantumque desiderium ignominie abolende, ut, non expectato superioris imperio, ultro quisque pro supplicio gravissimos sibi labores assumeret, omniumque animi arderent incredibili quadam cupiditate pugnandi, viam illam expurgande infamie unicam estimantes; quin et legati, et qui ad consilium vocabantur, oratione imperatoris et pudore tacti persistendum pugnandumque censerent, et acceptam prelio cladem prelio hostibus refundendam; Solus Cesar contraria erat in sententia; nam neque victis tam cito in aciem reversuris sat fidebat, et reparandis animis spatio opus esse, neque preterea tam hostem, quam frumenti inopiam metuendam eo loci manentibus iudicabat.Illico igitur sauciorum atque egrotantium cura congrua suscepta, noctuque impedimentis omnibus premissis, Apolloniam profectus est, quadrimestri obsidione derelicta. Hinc in Thessaliam, fatis impellentibus, commigravit bellum. Eo Cesarem pregressum paucis post diebus Pompeius assequitur, statimque in concione suis pro re bene gesta gratias agit; eos, qui cum Scipione venerant, non tam ad bellum, quam ad belli premia hortatur, ipsi autem socero et classicum et pretorium attribuit, omnisque eum et honoris et imperii participem facit. Duobus tantis exercitibus in eadem castra coniunctis, nemo erat, qui de victoria dubitaret, usque adeo, ut iam omnes de premiis deque honoribus, denique, quod stultitiam omnem supergreditur, de ipsius Cesaris sacerdotio inter se non sine contumelia patricii litigarent. Sed aliud illi, Cesarque aliud cogitabat, atque aliud fortuna preparabat. Et Pompeius quidem solitis artibus bellum trahere cunctando victurus ceperat consilium utile, sed suorum impetu discussum et inefficax. Milites ad laborem nati otium ferre non poterant, socii patrie desiderio impatientes erant more, principes ducis ambitionem in prorogando imperio arguebant. Tot vocibus consiliisque superatus unus omnibus cessit invitus, et raptanti omnia fortune mestus frena laxavit decrevitque pugnare. Adhuc tamen rem trahebat; nam, quod quisque nolens facit, quoad potest, differt. Cesar dilationem oderat, nec sperabat tamen posse Pompeium ullo ingenio ad pugnandum induci. Hac difficultate perplexus utilissimum belli genus elegit, ut, motis castris, in perpetuo motu esset neque unquam amplius, quam unum diem, uno ageret in loco. Hoc sibi consilium non una ratio suggerebat. Noverat exercitum suum fortem duratumque laboribus, pompeianum vero molliorem, versatum in urbibus et discursibus insuetum; itaque circumducendo illum posse fatigari; se preterea mutatione locorum, quod frumenta iam in agris essent, victurum uberius exercitum confidebat. Illa autem spe potissimum movebatur, si forsitan, se vagante, hostis etiam moveretur, et sic inter eundum casus aliquis atque occursus exoptate pugne tribueret facultatem. Ex his omnibus hoc ultimum evenit, ut sine ampliore discursus pugne daretur occasio. Dum enim castra moturus, ut decreverat, signum dedisset itineris, et iam tentoria vellerentur, ecce iam mota Pompeii castra conspiciunt, qui, ut diximus, victus voce omnium, suo abiecto, aliena consilia sequebatur, et assumpta, ut fit, multorum hortatibus fiducia, paulo ante eum diem in consilio dixerat eventurum, ut ante congressum exercitus Cesaris vinceretur, quibusdamque mirantibus, addiderat non se nescium incredibilem prima facie rem videri. Dehinc egressus latius exposuit, quum equitatu abundarent, circumveniri omnes copias Cesaris esse perfacile, idque sibi maturo consilio iam provisum. Que quum pluribus verbis explicuisset, Labienus incepit, et Pompeii sententiam atque potentiam laudibus ad celum ferens, et Cesaris imbecillitatem oratione deprimens insolenti: Noli, inquit, o Pompei, noli, inquam, opinari hunc exercitum illum esse, qui Galliam Germaniamque perdomuit. Omnibus interfui, et, quid loquar, scio. Non est ille, michi crede. Magna pars bello periit diuturno. Moriuntur in preliis, non nascuntur, homines. Multi domum rediere, multi in Italia sunt relicti, multi proxima autumnali pestilentia periere, reliquie his ad Durachium preliis sunt consumpte. Denique ille veteranus exercitus mille modis evanuit: nomen durat, milites non supersunt. Hic autem, quem videtis, ex dilectu novo cisalpine Gallie, et pars maior ex transpadanis constat. His dictis, ne quid deesset insanie, iuravit se, nisi victorem, numquam e prelio reversurum, ceterosque ad idem iusiurandum verbis incitavit, nec minus exemplo Pompeius, dictum laudans iuransque similiter. Sic omnes igitur iuraverunt, ut necesse fuerit multos esse periuros. Ingenti gaudio, tamquam feliciter rebus gestis, nec minori spe e concilio discesserunt, iuramentum tanti ducis de tam magna re velut arrham victorie tenentes. Digressi autem e consilio non ita multo post, ut diximus, in aciem sunt progressi. Quos ubi Cesar, tum ipse etiam castra movens, advertit in eum locum descendisse, ubi equo marte certari posset, substitit et conversus ad suos: Non est, inquit, modo amplius de itinere, sed de prelio laborandum. Adest ecce nobis occasio, quam semper optavimus, pugnandi et finem laboribus imponendi. Hec dicens instruere acies cepit omni, cuius erat peritissimus, militari arte suosque interim admonere, ne se a multitudine hostium circumveniri sinerent, sive id, quod Pompeius in consilio dixerat, erupisset, sive id futurum animi presagio concepisset, omnibus iubens, ne iniussu eius inciperent: se in tempore, quid agendum esset, signo indicaturum. Circumire inde acies, et animos verbis accendere, virtutemque insitam excitare commemoratione sue erga illos semper optime ac benefice voluntatis. Inter alia non omisit se omnibus modis pacem quesivisse, humilius etiam forte, quam deceret. Nominavit, per quos de pace Pompeium aut Scipionem interpellasset, ut publice etiam Tapsi amnis ad ripam de eodem mittendis ultro citroque legatis agere voluisset, atque hec omnia non metu aliquo, sed pietate, ut civili sanguini parceretur, neque respublica paucorum furoribus in magnas calamitates incideret; ex adverso autem quam superbe quamque impie vel neglecte petitiones sue vel telorum etiam immissione repulse magnam nobilibus animis indignandi materiam prebuissent. His explicitis obsecrantibusque militibus pugne signum dedit. Erat forte in exercitu Crastinus, qui priori tempore honesto gradu sub Cesare militasset, tunc vero non militie sacramento, quo solutus erat, sed iure quodam amicitie evocatus aderat, vir bellica virtute memorabilis. Hic, Cesaris concione intellecta, et signo prelii audito, alacri vultu ac voce: Sequimini me, inquit, manipulares olim mei, et imperatori vestro, quam debetis, operam exhibete. Ultimum hoc prelium est, quo peracto, ille suam dignitatem, nos nostram recuperabimus libertatem. Dehinc versus in Cesarem: Faciam, inquit, hodie, imperator, unde vel vivo michi vel mortuo gratias agas. Hec dicens primus in hostes impetum fecit, eumque dilecti milites circiter centum viginti voluntarie prosecuti sunt. Fuerat, ut aliqui tradidere, nec dissimile veri est, quidam utrinque in ipso pugne principio pius torpor, qui strictos iam gladios contineret, nempe quum germani suos fratres ab adversa acie, parentes filios et parentes filii viderent, donec Crastinus hic precipitanti rabie vocem tolleret pilumque torqueret. Ita prelium ceptum est, quod nisi unius furor hominis miscuisset, poterat, fortasse ducibus ipsis patientibus, citra romani imperii humanique generis excidium, mutua pietate componi. Sed proh dolor! inventus est, qui, Cesare ipso differente, properaret. Neque ipse tamen tanti mali auctor abiit immunis; infixo in os gladio inter cadavera mox inventus atque recognitus, notatumque oris vulnere oris impetum punitum ultione iustissima. Concursum est in campis Thessalie, quos Philippos vocant. Illum sibi locum Rome invidens fortuna delegerat, uti ab hostibus invictas romanas opes manibus romanis everteret, imperiumque supremum irreparabili clade protereret. De numero copiarum longe variant auctores: in magnitudine periculi omnes consonant; plena omnia sunt lamentis, et, qui minorem numerum dicunt, addunt tamen, unde immensum quiddam lector possit mente concipere. Annei quidem Flori, qui hanc rem elegantissima brevitate perstrinxit, verba sunt hec: Nullo unquam loco tantum virium populi romani fortuna vidit: trecentum et amplius millia bellatorum hinc illinc, preter auxilia regum et senatus. Idem: Si belli, inquit, duces inspicias, totus senatus in partibus; si exercitus, hinc undecim legiones, inde decem et octo, flos omnis et robur italici sanguinis; si auxilia sociorum, hinc gallici germanique dilectus, inde Deiotarus, Ariobarzanes, Tarcondimotus, Corintus, omnis Thracie, Capadocie, Cilicie, Macedonie, Grecie, Etolie totiusque robur orientis. Acies magno utrinque ordine steterunt. Duces nescio an omnium supremi, qui unquam arma tractaverint, nec excipio Africanum atque Hannibalem. Nam quis horum utriusque seu victorias, ne dicam bella, dinumeret, seu rerum magnitudinem metiatur? Mirum tamen dictu, quomodo iam Pompeii ardor atque impetus vel etate vel presagio quodam ac fortune varietate lentesceret, ut, qui eum cerneret, quidvis potius, quam Pompeium, crederet. Quo mirabilior michi est ille totiens petite pacis contemptus atque illa spes victorie. Sed et ipse tamen suos partim magnifica partim miserabili oratione cohortatus est, descenditque in prelium mundi partem maximam secum trahens. Fuit autem inopinus et mirabilis pugne finis. Nam quum aliquandiu equis viribus hinc inde dimicarent, Pompeius multitudine fisus, ut dictum est, ad circumveniendum Cesarem equitatum effunderet, ab utroque cornu Cesar suis equitibus, quos intentos in hanc rem fecerat, subito signum dedit, qui dicto citius, in effusos facto impetu, vere illos effuderunt, et vertere terga coegerunt. Secuta est equitatum vis ardentissima legionum, adeo conglobata, ut quasi una manus omnium videretur. Sic omnes simul et ferire cerneres et urgere, ut sustineri virtus tam unita non posset. Accessit et levis fragor ac strepitus armature, magni denique instar exercitus. Cesar ipse, ubique presens, utrumque simul exibens et fortissimi militis et summi ducis officium, et feriens et exortans. Due ex omnibus illius per omnia discurrentis atque omnibus occurrentis voces adnotate memorieque mandate sunt, ferox altera, sed ad vincendum utilis: Miles, faciem feri; altera autem pia, licet ad iactationem compositam Florus dicat: Miles, iam parce civibus. Illa enim vincere satagentis; hec vincentis seu iam victoris et miserantis vox fuit: illa in medio prelii ardore, hac iam victis et in fugam versis hostibus usus est. Illi etiam pie voci consentaneus actus fuit, quod cuilibet suorum uni hostium, quem optasset, vitam dare permisit; nec minus ille, quod in tanto conflictu nullus inventus est, nisi armatus, in acie cecidisse. Pompeius, turbatis ac territis suorum ordinibus, tante ruine molem nec sufferre valens nec attollere, abiecit pondus imperii seque fuge credidit, non tam vivere cupiens, quam metuens mori, ne secum totus exercitus moreretur. Quo submoto, nemo amplius in acie stetit: documentum ingens, non semper plurium esse victoriam, quum, ut apud scriptores constat, nil Pompeio magis, quam suorum nocuerit multitudo. Non minus tamen, arbitror, nocuit indigesta varietas, que per unum frenari et regi nulla potuit ratione. Hec Thessalice pugne finis fuit: fuisset et utinam Pompeii, ne in suum dedecus paucos vite dies ageret, longamque gloriam brevi spatio dehonestaret atque pollueret. Sed sic erant res humane. Nil tam altum, quod non possit deprimi; nil tam clarum, quod non valeat obscurari. Itaque tempestiva morte nichil melius. Sed de hoc postea: nunc revertor ad Cesarem. Parta, ut dictum est, victoria, quum et Cesar castra hostium cepisset, et Pompeiani aliqui in montem castris proximum profugissent, studiose egit cum militibus, ne in predam intenti tempus labi sinerent, quo maior negligeretur occasio. Quod quum obtinuisset, montem circumvallare disposuit. Hostes monti, quod inaquosus erat, diffidentes abiere. Quod Cesar intelligens trifariam partitus est copias, ut pars in suis, pars in Pompeii castris ad custodiam resideret, pars expeditior secum iret ad hostes persequendos. Quos quum non longo discursus spatio prope esset, ut attingeret, illi in montem altum conscenderunt, cuius ad radicem fluvius labebatur. Cesar illic eos obsedit, ac militibus quamvis labore diurno fatigatis, et lassitudo requiem et nox proxima suaderet, persuasit tamen, ut quietis immemores novum susciperent laborem, et, munitionibus interiectis, flumen a monte secernerent, quo nocturna clausis preriperetur aquatio. Quod quum factum esset, territi deditionem per nuntios petiere, aliquot senatorii ordinis fuga per noctem clam dilapsis. Diluculo igitur Cesar hostes de monte descendere, atque ad terram omnes arma proiicere quum iussisset, cupide obtemperatum est, tensisque ad eum palmis, affusi ac gementes veniam petiere. Iussos assurgere nichilque metuere dimisit incolumes, ut non modo in corpore, sed neque ulla in re aliquid detrimenti paterentur, vetitis militibus aut quemquam ledere aut illorum omnino quicquam concupiscere. Profecto aliquid inter hunc transfugamque eius Labienum interfuisse facilis ac prompta discretio est. Cesar lassitudini militum compassus, sue vero negligens quietis, legiones, que secum fuerant, ad castra, que sex millia passuum a tergo aberant, redire precipit, ut quiescant; eas vero, que in castris remanserant, ad se venire imperat, ut laborent. Cum quibus eodem ipso die Larissam pervenit, qua iam Pompeius fugiendo transierat. Ubi reditum est in castra, facta cesorum ratione, deprehensum est de legionibus atque equitatu Pompeii quindecim millia cecidisse. Nam externarum gentium et auxiliorum, que de toto oriente convenerant, innumerabilis strages fuit, qui vagi et inermes nullo ordine ad satietatem cedentium sunt oppressi. Quo die prospiciens Cesar adversarios cesos atque obtritos campis hec ad verbum traditur dixisse: Hec voluerunt. Tantis rebus gestis Gaius Cesar condemnatus essem, nisi ab exercitu auxilium petiissem. Eorum vero, qui deditione in potestatem Cesaris venerunt, numerum viginti quatuor millia et eo amplius fuisse compertum est. Capta quoque signa militaria centum octoginta et quinquaginta novem aquile. Inter cesos fuit Crastinus, ut dictum est, ardentissime dimicans, quem Cesar eo prelio mira virtute rem gessisse et de se optime meritum predicavit, atque ita, ut predixerat, vel mortuo gratias egit. Periit et Domitius is, qui ad Corfinium captus fuerat ac dimissus. De parte Cesaris nonnisi ducenti milites sunt amissi, centuriones triginta, viri excellentes. Mirum dictu, Romanis ab utraque parte pugnantibus, eam fuisse cedis imparitatem; sed Pompeium sua illa iam vetus fortuna reliquerat. Hoc loco non videtur pretereunda silentio laudatissima illa Cesaris virtus, modestia, cuius et Plinius Secundus et Seneca multique alii meminere. Nempe quum inter alia in Pompeii castris scrinia invenisset epistolarum ad Pompeium a principibus directarum, ex quibus elici posset, quid contra se quisque sensisset, quod ad rationem nondum finiti belli prodesse potuisse non est dubium, nec epistolas legi nec aperiri scrinia passus, bona fide, sicut erant, obsignata et intacta combussit; et raro licet ac modice solitus subirasci, satius duxit ire, ne ad se accedere posset, occurrere, et opponere illi ignorantiam offensarum, quam presentem ratione moderari: mirum genus clementie et omnibus victoriis recto sub iudice preferendum, penitusque ab Alexandri Macedonis consilio diversum, qui non solum ultro oblatas hostium epistolas non combussit, sed, quod certissimi sunt auctores, suorum litteras callide perquisivit, cognito eorum de se iudicio, supplicium meditatus. Quamquam quid Alexandrum nomino? omnium fere hominum consilia hac de re paria, et alexandrea potius, quam cesarea, esse quis dubitet? Profecto, ut in multis, in hoc quoque unicus Cesar est. Sed Pompeii fugam prosequor. Pulsus ergo Pompeius per Thessalicas silvas uno equo, per Egeum, pelagus una navi fugiebat, romani imperii pudor ingens, quod ille nutu rexerat. Sed sic est. Res hominum non stant, et quo maior est altitudo, eo gravior ruina. Sic Lesbon insulam adiit, ubi sua illa amantissima coniux erat, receptoque carissimo pignore illic deposito, a tergo sibi metuens mox discessit, donec, quibusdam suorum assecutis, in infami seu insula Cilicum seu scopulo deliberabundus substitit, an in Africam, an in Egyptum, an in Parthiam navigaret; et quum pronus esset in Parthiam, rursum suorum consiliis victus in Egyptum flexit, quodque in consiliis crebrum est, illa sententia superavit, qua deterior nulla erat. Nempe, quum ab eo rege, cui tutor a senatu datus regnum summa fide servaverat, et paterna pietate restituerat, et paterni iure hospitii et sui in illum meriti auxilium petiturus infaustam puppim ad littus Egyptium appulisset, cognito tanti viri solitario adventu, rex impubes Ptholomeus ex illius habitu fortunam coniectans, et subita re turbatus, dum tumultuario consilio, quid agendum esset, quereret, consultore, si quis ibi fuit honestior, spadonum, vilissimorum hominum, sententia superato, seu metu Romanorum, ut se excusantes post dicebant, seu sola perfidia et contemptu eius fidem spernere et captare gratiam victoris ac fortune obsequi definitum est; missique carnifices, qui e navi in scapham sub pretextu procellosi littoris cum paucis exceptum, ut ad regem duceretur, interficerent. O fortuna hominum et rerum exitus prosperarum! Sub filii atque uxoris et amicorum oculis crudeliter interfectus est gladio Achille, sevissimi hominis, atque Septimii, viri immanissimi, olim sui, tunc regis militis, sui autem desertoris: pudor inexpiabilis, romanum civem ad romanum principem trucidandum sic egyptii et obsceni regis imperio paruisse. O quanto erat honestior casus, nisi romana manus intervenisset! Sed hanc malorum seriem fortuna texuerat, necubi civilis deesset insania. Si ad Indos pergeret, romano, ut reor, gladio pereundum erat. Corpus in undas abiectum, caput reservatum pio victori munus impium, donum donatario indignum, sed donante dignissimum. Navis, in qua uxor erat et filius, fuga evasit; aliquot alie capte crudeliterque habite; captus et Lentulus ac perductus ad regem et in custodia enecatus. Hic Pompeii quidem, sed non belli civilis, exitus fuit.

Cesar vero post victoriam Pompeii vestigiis insistens, quod paucitas fugam clandestinam faciebat, incertis indiciis in Asiam perrexit, et illud nullo modo siluerim, quod, dum premissis legionibus ipse per Hellespontum victor nulliusque iam metuens unico parvoque navigio traiecerat, et forte Lucium Cassium, partis adverse ducem, quum decem magnis navibus obviam habuisset, ubi nemo alius non timuisset, iste ultro accessit hortatusque ad deditionem, atque obedientem et ad se suppliciter venientem cum tota classe suscepit. Tantum Cesaris nomen erat, ut ubique potens, ubique comitatus et magnis circurmvallatus exercitibus crederetur. Supplice igitur suscepto, suum iter egit atque Ilion, romane urbis originem, invisit, ut quidam prodidere. Ibi audiens apud Cyprum insulam visum esse Pompeium, cogitansque, id quod erat, in Egyptum ire, quod et familiaritas regis et regni opportunitas suggerebat, cum paucis rhodiis navibus pauloque amplius, quam tribus millibus peditum et nonnisi octingentis equitibus insecutus, eo, quod ceteri fere omnes et vulneribus et morbis et lassitudine tenerentur, Alexandriam venit, fisus et gestarum rerum et nominis sui famam magni sibi exercitus instar esse, ut ubique cum paucis etiam tutus esset; que pene eum spes fefellit. Primo quidem adventu de Pompeii morte certior factus aliquantisper hesit in litore, dum interea missum sibi a rege per Theodotum, preceptorem suum, qui cum Photino eius cedis hortator fuerat, Pompeii caput atque annulus offertur. Ingemuit Cesar et lacrimas fudit, tanti viri et tanta sibi olim familiaritate coniuncti casum miseratus, simul illud intelligens, cede illa non sibi regem gratificari voluisse, sed fortune; in se idem, si sors tulisset, ausurum. Dehinc in terram egressus et ingressus Alexandriam exceptus est tumultu et clamore militum gravi, quos illi urbi rex presidii gratia dimiserat, querentium premi romanis fascibus regiam maiestatem. Quo compresso, quotidie motus alii atque alii oriebantur, quos ex ordine prosequi otiosi sit, quibus Cesar in sua opinione firmatus, non sibi Pompeium periisse, sed regi, ad se statim legiones, quas ex pompeianis militibus conscripserat, evocavit. Mille interea tumultus et insultus, vixque aliud tempus periculosius egit Cesar: nusquam magis necessaria illi virtus fuit, sine qua fama eum et gestarum rerum memoria non iuvisset. Achillas, regius prefectus, hausto Pompeii sanguine, ebrius, iam Cesaris sanguinem sitiebat, et, collecto exercitu viginti millium armatorum, victori quoque moliebatur insidias, a quo iussus exercitum dimittere non modo non paruit, sed palam rebellis aciem pugnaturus instruxit. In quo quidem prelio quum classis regia, que tunc casu in terram subductu erat, exureretur, flamma proximis tectis illapsa illam Philadelphi bibliothecam famosissimam absumpsit, in qua erant librorum millia, alibi quadraginta, alibi quadringenta reperio; et est plane similis syllabarum sonus, numerus longe dissimilis. Ita ignis, adhuc ambiguo bellorum exitu, de libris immeritis triumphavit: non mediocre studiose posteritatis incommodum, tot nobilium ingeniorum monumenta uno incendio conflagrasse. Multa ibi preterea nunc terrestria nunc navalia fuere certamina, et civile bellum Egyptus sibi, absente altera parte, susceperat, cuius ducem ipsa peremerat. Horum certaminum in uno, quum angusti essent aditus unius classis ad alteram, aliquamdiu dilata res est, unaquaque partium altera alterius transitum expectante, quod scilicet eius, que primum transiret, deterior conditio, quod explicari ex commodo inter angustias non posset, et omnino expeditior pars altera videretur. Erat classis rhodie prefectus Euphranor, et disciplina rei bellice et virtute animi Romano similior, quam Greco. Hic dilationem videns et causam dilationis intelligens sic Cesarem alloquitur: Sentire michi videor consilium tuum, Cesar: dubitas, ne, si hec vada primi ingredimur, ante cogamur in prelium, quam reliqui sequi possint, atque ita iniquo marte pugnemus? Sed hanc curam, Cesar, michi linque: non te fallam. Ego impetum hostium sustinebo, dum comites consequentur. Hos Egyptios contra nos ex equo stare et hos gloriari posse doleo graviter et indignor. Delectatus Cesar viri animo, laudavit hortatusque est. Quum vero rumores nondum Romanis noti in exercitu hostium crebescerent e Syria atque Cilicia adventare Cesaris legiones, sollicitiores solito Egyptii, instructa classe commeatibus insidiabantur. Quod audiens Cesar eo classem dirigit, in qua Rhodius Euphranor, ut promiserat, primus pugnam iniit, semper vincere solitus. Sed fortuna eum, quod de multis facit, in fine reliquerat; quamvis et tunc etiam vicit. Nam et obviam navim fregit demersitque, et dum animosius aliam perurgeret, nullo opem ferente, seu quia virtuti eius adeo fiderent, ut crederent auxilio non egere, seu, quod potius reor, metu illos detinente, vincendo atque insequendo deperiit, et unus bene geste rei laudem adeptus et mortem. Erat apud Cesarem Ptolomeus, quod plerisque natura evenit, etate puer, calliditate senex ac nequitia; erat autem forte sperans gratiana Cesaris Pompeii morte promeruisse. Huic bellum eo tempore cum Cleopatra sorore erat et coniuge, quam quidam fratris in carcere tunc fuisse confirmant. Sed, ubicumque esset, constat eam ad Cesarem penetrasse, seque ad ipsius genua proiecisse orantem, ut ei partem regni restituere iuberet, ut communis testamento patris cautum appareret. Et petitio iusta erat, et insignis forma accendebat et regis odium, qui Pompeii morte insolenter se romanis armis immiscuisse videbatur. Tot causis adiuta iustitia, quum iussisset Cesar, ut regina soror in regnum restitueretur, consiliarii, a quibus in dies Cesari insidie occulte parabantur, audito eius imperio, et Cleopatram simul timentes et Cesarem, nec iam more locum esse estimantes, ad apertam vim conversi nocte proxima illum intra regiam obsederunt. Fuitque tunc maxime virtute opus eximia, que tot hostium tota nocte cum paucis impetum toleraret, incendioque propelleret vicinarum edium. Fama est timuisse hostes, ne una cum Cesare inter tenebras opprimerent suum regem, quem salvum cupiebant, ut qui potestate pueri ad omne scelus abutebantur, sicut nonnulli nostra faciunt etate, eamque Cesaris salutis causam fuisse. Ipse autem se in urbe parum tutum sentiens improvisus Pharon pene insulam occupavit, ut loco saltem tutior aliquantulum quiesceret, quodque, ubi otii aliquid adesset, inter bella etiam cupidissime factitabat, lectioni ac scripture operam daret. Neque tamen diuturna respirandi contigit facultas. Inimici enim presentiam Cesaris quasi fulmen horrebant, et, quod multis accidit, periculum metuentes periculum maturabant. Semper ergo consilia, semper arma, semper insidias agitabant. Interim vero, credo ego hostium suggestu, legati Alexandrini ad Cesarem venerunt regem suum reposcentes. Quibus ille se facilem prebuit. Quum vero dimittere eum vellet, ille versutissimus ac fallacissimus puer et suorum similis fictis cum lacrimis Cesarem precabatur, ne id faceret; neque enim regnum suum sibi esse cesareo carius aspectu. Quod Cesar audiens, inhibitis lacrimis, solatus est puerum: Et si hunc, inquit, quem pretendis, animum habes, cito ad me reverti et mecum esse poteris. Nunc vade et tuorum desiderio satis fac. Teque hortor et admoneo, ut amicitiam romanam potius, quam arma, experiri velis. Sic admonitum dimisit. Ille, velut ferox bellua vinculis emissa, totis mox regni viribus contra Cesarem conspiravit, ut satis ostenderet se primum pre gaudio lacrimatum. Pene leti hoc eventu erant Cesaris amici, tantam sibi facilitatem atque clementiam esse damnosam, quod tam cito regem, quem in potestate haberet, petentibus remisisset, ut superflua bonitas probati ducis puerili versutia plecteretur. Quasi vero hoc Cesaris bonitate sola, non altiori consilio gestum esset, ut et rex presens inciperet suis esse contemptui (multa enim desiderantur absentia, que presentia contemnuntur), et Alexandrini, cognito nichil eis sui regis adventu accrevisse, nichilque digressu eius decrevisse Romanis, iure consternarentur. Nil enim magis animos populorum deicit, quam subiecta oculis sui superioris inertia. Ceterum contra hunc motum Cesar solita virtute consurgens quum eruptione hostium repentina ad classem suam transiturus in naviculam conscendisset, utque in tali periculo fieri solet, multorum aggressu aut impulsus, aut alveo obruta, demersus in pelagus per ducentos passus enavit ad propinquam navim. Sunt qui, paludamento in fluctibus dimisso, enatasse illum dicant, idque, seu fortuito seu consulto, ut hostes in illud sagittis ac lapidibus intentos faceret: sunt qui, paludamentum mordaciter trahentem ne hanc quidem gloriandi materiam hostibus reliquisse confirment. Hec vulgarior et certioribus testibus suffulta sententia est. Nam de eo nulla est dubietas, elevata illum sinistra manu enavisse, ne libellos, quos ea gestabat, maris aqua perfunderet. Mox exceptus a suis nil moratus, sed familiaribus illa sua celeritate ac felicitate versus in hostes incredibiliter quam subito classem regiam oppressit, ac cepit. Periit hoc congressu Theodotus, totius mali artifex commenti, omnesque simul Pompeii interfectores interfecti. Photinus et Ganymedes evasisse videbantur, sed in fuga ipsi etiam misera morte deleti sunt. Nec minus in terra bellum erat. Alexandrinorum castra, celso loco posita, expugnari sine magno militum periculo non poterant. Sollicitus hac de re Cesar advertit summum castrorum locum vacuum derelictum, eo quod suapte natura tutus videretur, omnesque vel pugne vel spectaculi voluptate ad infima descendisse. Ire illo aliquot cohortes iubet et occulto ambitu pervenire, prefecto his Carfuleno, viro forti et bellandi gnaro. Quod quum factum esset, locus, pene nullis defensoribus et his ipsis territis, repente corripitur; et clamore sublato, et, qui infra erant, solito acrius pugnantibus, totis castris sine delectu exitus fuga fit, et hinc quoque, aliis super alios ruentibus, strages ingens. Viginti millia hostium hoc prelio cesa sunt, duodecim millia dedita cum septuaginta longis navibus; quingenti ex victoribus periere. Rex ipse e castris effugiens, in scapham coniectus, et, urgentibus, qui evadere simul festinabant, in mare deiectus non ad suos, ut Cesar, sed ad pisces et ad fundum abiit, atque impulsum flucibus cadaver inventum in ripa, et lorice auree indicio cognitum. Sic puerilis fraus in ipso flore nequitie extincta: sic aliud agens Cesar generi ultor effectus, et illius magni viri manibus nocentissimorum hominum sanguine parentatum est. Post hec Alexandriam Cesar victor ingreditur, tanta omnium civium reverentia, tanto honore, quasi non ad domandos, sed ad liberandos advenisset: sic, abiectis armis, et id genus vestis induti, qua placare iratos dominos precarique veniam solebant, et ferentes sacra, quasi deo cuipiam obviam egressi, seque et sua urbemque ipsam ei supplices dedidere; tanto insuper suorum gaudio ducem suum e tot insidiis tantisque periculis cum salute et gloria evasisse cernentium, ut undique cumulatum dies ille prestantissimo imperatori fructum virtutis attulisse videretur. Tum de regno disposuit, veritusque illud in provincie formam redegisse, ne quando forte propter opulentiam regionis preses animosior eo missus novandarum rerum materiam inveniret, Cleopatre, cuius blanda consuetudine tenebatur, et cui iure etiam debebatur, nec non et minori eius fratri sceptrum dedit, quoniam maior male monitus eius audierat. Minorem filiam Arsinoen regno eduxit, ne forte, rebus adhuc teneris, pretextu illius puelle, quod aliquandiu fecerat Ganymedes, novi motus per alium orirentur. Aliquot ibi preterea legiones liquit, idque alto consilio, ut, quod statuerat, firmum esset, quod nec antiquitas pueris nec civium amor Cesarem amantibus prestare poterat; et gloriosum esset nomini Romanorum reges ab eis fieri eorumque presidiis teneri, si in fide mansissent; alioquin posse, si rebellassent, eisdem ipsis, que ad eorum custodiam data erant, auxiliis contineri. Hec gestorum per Cesarem in Egypto, ni fallor, summa est.

Ex Egypto Cesar in Syriam venit, vir ad laborem natus, nec cessare sciens, nec quiescere. Euntem nuntii ex Italia assequuntur littereque. Romam redire omnium sententia una erat, multa et in urbe et in Italia perperam agi, quod pene necesse, absentibus consulibus ac senatu; multa in populo per tribunos plebis contentiose, multa in exercitu ambitiose atque ignare per tribunos militum ac prefectos legionum contraque disciplinam militie a maioribus institutam; ex quibus unum omnes concludebant, necessarium eius reditum, necessariam presentiam. Quibus rebus etsi merito moveretur, primum tamen arbitrabatur eas terras, ubi tunc erat, ordinare, ut tranquillas et imperio obsequentes redeundo dimitteret, ne diversos actus inculcando neutrum consummaret. Id vero se in Syria Ciliciaque et Asia minori celerrime peracturum confidebat, quod nulla ibi belli materia appareret; in Bithynia autem ac Ponto plusculum negotii superesse, Pharnace rege adhuc regiones illas obtinente. Iussis ergo urbanis atque Italis rebus usque ad ipsius adventum conquiescere, ipse cepto festinus itinere Pharnacem petit. Appropinquanti Deiotarus Galatie tetrarcha, licet tunc de illa litigans, rex autem minoris Armenie a senatu constitutus, deposito omni ornatu regio, et non solum privati, sed rei supplicisque habitu obviam venit, et, quum audientiam meruisset: Ego, inquit, o Cesar, non inficior me Pompeio favisse. Si erravi teque offendi, veniam peto. Eram, Cesar, ut fui semper, atque ero, fidelis populo romano. Eram in his terris, que nullis tuis presidiis tenebantur, neque de romanis dissensionibus cognoscere meum erat. Quid agerem, nisi quod a iuventute didiceram, obedire presentibus? Ad hec Cesar: Multa in te et magna beneficia mea, quibus olim consul te tuumque regnum honestavi, minime quidem tibi excidisse debuerant; excusatio autem erroris penitus nulla est tam prudenti tamque industrio viro. Nosse enim poteras et debebas, qui urbem Romam atque Italiam teneret, ubi ille esset, ibi senatum populumque romanum, ibi demum rem esse publicam. Contra autem, quis Lentulum et Marcellum consules haberet? Quidve inter tam dissimilia interesset, ignorare num poteras? Ego tamen hanc culpam prioribus beneficiis atque obsequiis tuis et hospitio, quod tibi est mecum, et amicitie antique et dignitati tue atque etati volens dono, insuper et multorum precibus hospitum amicorumque tuorum, qui pro te sepius me rogarunt. De litigio autem tetrarchie in tempore, quod iustum videbitur, diffiniam: te interea confidenter mecum agere et regio habitu uti volo. His dictis, legionem unam regis ex subditis suis romano more instructam, et quotcunque haberet equites secum, ad bellum Ponticum mitti imperat. Quumque Deiotarus in omnibus paruisset, et ad eius regiam Cesar pristini more hospitii divertisset, cultusque summa diligentia fuisset, inventus est, qui Deiotarum coram Cesare accusaret, insidias illum sibi nocturnas tetendisse. Extat elegantissima Ciceronis regem defendentis oratio. Cesari Ponticos fines ingresso legatio Pharnacis regis obviam venit: orat, ut pacatus eius adventus sit; regem enim prompto animo suis imperiis pariturum, neque indignum eius gratia, qui numquam Pompeio Cesarisque hostibus favisset, quam fautor hostium Deiotarus invenisset. Post hec illi coronam auream a suo rege transmissam obtulerunt. Erat Cesari natura tum rerum tum verborum comitas multa atque mansuetudo, et legatos ad se missos mitissime alloqui, et, si uspiam errassent, leniter admonere mos illi perpetuus. Itaque, legatis auditis: Ego, inquit, Pharnaci non infensus, sed propitius advenio, modo, quod verbis pollicetur, rebus impleat. Atque his dictis, leta fronte duo verba superaddidit, que michi ex ipso magnanimitatis gremio deprompta videantur. Videte autem, inquit, ne aut michi Deiotarum ut indignum venia, quod contra me steterit, aut regem vestrum adversus me non stetisse ceu magnum aliquod beneficium apponatis. Nam neque Deiotarus tantam iniuriam neque rex vester tantum beneficium michi contulit, quantum vos putatis. Ille quidem prestitit, et offensas meas ut ignoscere possem supplicanti, quo michi nichil est gratius; nichil quod cupidius faciam, et publicas ulcisci valeam libere, quod fortasse non sic possem, si in me fuisset obsequiosus, privata gratia publicis commodis, ut solita est, obstante. Hic autem vester non tam michi consuluit, cui celitus de omnibus decreta victoria erat, quam sibi, ne cum aliis vinceretur. Quisquis enim contra me venisset, haud dubie victus abiisset. Hinc ego igitur quas remittam privatas offensiones nullas habeo, qui, ut dicitis, nichil egit adversus me: publicas remitto, illas tamen, que irreparabiles sunt, ut cedes ac vulnera et ludibria civium romanorum: predas et ablata restituere, quantum potest, Romanis pariter sociisque, publicanorum familias, quas per vim tenet, emittere ad libertatem, super omnia Ponto excedere statim iubeo. Si paruerit, tum demum munera michi ab eo transmissa recipiam: alioquin spes concordie nulla est. Hoc responsum quum legati retulissent, Pharnaces nichil verbo quidem, animo autem omnia recusavit, sperans Cesaris discessum non posse differri, quem iam publice notum esset multis et magnis ex causis redire in Italiam oportere. Itaque tergiversari, simulare, impedimenta, occupationes fingere, moras nectere, dilationes et nova pacta aucupari. Cesar fraudem (nec difficile erat) intelligens, naturaliter insite celeritati, qua sepe parvo temporis in spatio multa et magna confecerat, consilii calcar adiecit, properans, que in Ponto agenda essent, expedire, quo maturius ad Italiam navigaret. Venit igitur improvisus atque inexpectatus Telam, Ponti oppidum; venit autem quasi fulmen veniens feriensque simil atque abiens sic, ut unum ab alio internosci nequeat. Rex subita re perculsus, quum in aciem venisset, magno prelio victus est. Tum compositis Ponti rebus, et rege ad ea, que facturum se sponte promiserat, vi coacto, e Ponto totaqua Asia discessit. Et hec omnia raptim adeo gesta sunt, ut de hoc bello Cesar ipse diceret tria hec verba dumtaxat: Veni, vidi, vici; quasi victoriam indicans, non laborem. Alii dicunt dixisse eum: Veni et ante hostem, quam viderim, vici. Et hec quidem duo bella, Egyptium et Ponticum, quamquam non cum civibus gesta, civilibus tamen bellis inserta sunt. Nunc ad vere atque undique civile bellum redeat stilus.

Digressus Cesar ex Asia, ardentissimi spiritus imperator, media hieme et adversis tempestatibus, absque ulla intermissione navigans, ad XIIII Kalendas Ianuarii Lilybeum attigit, et quamvis, ut dixi, Romam revocatus et Rome necessarius, omnia tamen posthabenda imminenti bello censuit, quoniam fama erat pompeianas partes in Africa maximis incrementis assurgere. Unius ducis in locum duo successerant, Cato et Scipio, et civili potentie in Africam coacte externe quoque vires Iube regis accesserant, et ingentem undique quasi de industria rerum molem fortuna collegerat, quo victoriam Cesaris efficeret clariorem, et reges cum civibus miscerentur. Eo igitur quum venisset, tentoria fixit in litore ita, ut pene undis abluerentur, ne quis dubitaret eum nichil aliud, quam transitum cogitare, essentque sui omnes horis omnibus parati. Et, quamvis adversantibus undis ac fluctibus, remiges tamen in puppibus detinebat, ne more suo per licentiam vagarentur, sed dicto obaudientes nec querendi usquam essent nec vocandi. Crescebat autem in dies fama hostilium copiarum: equitatus infinitus esse dicebatur, et regis quatuor, Scipionis autem (illi enim Cato cesserat) decem legiones; ad hec levis armature vis immensa, classis non una, sed plurime ac diverse. Quibus nuntiis Cesar nichil movebatur, sed ad occurrendum hostibus ingenti fiducia aspirabat; et quia cum paucis tamen advenerat, non sine animi labore augmentum sui exercitus expectabat, qui diffusis hac illac edictis quotidie augebatur. Neque illud inter pretereunda posuerim: fama quidem et opinio vetus invaluerat, non illa quidem casu fortuito, sed magnis ex causis originem habens, invictum in Africa Scipionum nomen, quod eo spectabat, ut vulgari errore victoriam Scipionis futuram vaticinarentur. Id ubi Cesar sensit: Et michi alter, inquit, erit Scipio. Protinusque unum de gente Cornelia abiectissimum hominem, qui propter morum contemptum vulgo Salvition dicebatur, habere in castris secum procuravit, habuitque. Postquam vero sex integras legiones et duo millia equitum advenisse cognovit, sufficere ratus, has copias navibus imposuit, et, his premissis, ipse quoque, quamquam sacris adversa portenderentur et litanti hostia diffugisset (quod tunc diri ominis apud illos erat) contempsit alto animo, vel ob hoc ipsum victoria dignus, licet suis hec irreligiosa fiducia videretur, solvitque a litore Siculo, digrediensque pretori, qui tunc Siciliam obtinebat, quid fieri velit, imperat, atque ita classem secutitur VI Kalendas Ianuarii; ut appareat nonnisi pauculum tempus, idque hibernum, totamque hanc dilationem nonnisi dierum octo fuisse, que sibi anno longior, non dubitem, visa erat. Postquam in Africam ventum est, ut superstitionum opinionumque vulgarium, sic omnium contemptor inanium apparuit. Siquidem in descensu navis accidit, ut casu quodam ad terram laberetur, et, reliquis omine territis, ipse non adversus auguria tantummodo, sed adversus omne periculum, imperterritus et invictus omen vertit ad melius, renovans illud antiquum Scipionis Africani, et terram protentis ulnis amplexus: Teneo, inquit, te, Africa. Sane quum Adrumentum pervenisset, atque ibi castra haberet, etsi animi omnium solito etiam ardentiores essent, indignantes, quod post Pompeium et bellum et belli duces superessent, Plancus tamen, Cesaris legatus, qui sui ducis infatigabilem mansuetudinem cognoscebat, seu pacis amore seu belli odio inductus, Cesarem adit: Et velles ne, inquit, imperator, ut cum Considio, qui nunc oppidum hoc custodit (olim amicus michi Rome fuit) aliquid de pace agerem, si quis apud eum, antequam cladium plus accidat, sanioribus consiliis locus esset? Non negante Cesare, captivum quemdam cum litteris in oppidum mittit. Qui quum Considium convenisset litterasque porrigeret, Considius, litteris non acceptis, interrogavit: Et unde, ait, has tu michi litteras? Respondit nuntius fati sui nescius: Et a Cesare, inquit. Hic Considius exclamavit: Atqui unus est, inquit, hoc tempore imperator populi romani, Scipio. Quid michi cum Cesare? et hec dicens, captivum sub oculis suis iugulari imperat, litterasque ipsas signo integro intactas ad Scipionem mittit. Responso per diem noctemque nequicquam expectato, Cesar, quod et oppidum natura atque arte prevalidum, et sibi eo loci non sat copiarum esset, castra iam movere ceperat; dum ecce et ex oppido repentina eruptio facta est, et forte ita accidit, ut eodem ipso temporis momento equitatus a rege Iuba missus interveniret. Itaque, comitatis auxiliis, et relicta castra occupant, et abeuntium ultimos invadunt. Sistit aciem Cesar, et pauci contra multos egregie preliantur. Quo congressu aliquot Gallorum equitum, qui Cesarem sequebantur, insignis et creditu difficilis virtus fuit; siquidem triginta vel eo minus duo millia Maurorum equitum campo pepulerunt, et in oppidum compulerunt. Quid hic aliud dicam, nisi quod, si sic sua omnes in patria pugnassent, romanum iugum non tam facile subiissent? Sed est hoc quibusdam insitum, ut, quo longius a patria discedunt, eo propius ad virtutem bellicam accedere videantur. Quamquam vero eventu mirabili hic vicisset, erat tamen in exercitu pavor ingens ac tristitia, quod nec copie Cesaris secum essent, et se paucos ac plerosque tirones ad versutissime gentis insidias et multitudinem hostium infinitam quasi consulto ad necem duci arbitrabantur. Omnis tamen et pavoris et meroris consolatio nonnisi in ipsius vultu ac sermone erat imperatoris, cui tantus vigor, tanta inerat alacritas, tanta excelsi signa animi et invicti, ut eius ductu atque consilio cuncta eis tuta ac facilia viderentur. Procedenti nuntiatur simulque conspicitur hostium exercitus, Labieno duce, cuius ira in Cesarem nullo modo leniri poterat. Dum pars utraque substitisset, subito multitudine hostium circumfusa, ab omni parte pugnatum est. Interea Labienus implacabili animo, nec factis hostilibus contentus, nisi odiosa insuper verba iactaret, equo insidens adaperto capite, ut a Cesare posset agnosci, inter hortandum suos milites ipsos Cesaris compellabat, unum inter alios: Quid tu, aiebat, o miles, tam feroculum te ostentas? An et hic sermonibus vos etiam fascinavit? Vestre misereor stultitie, que verbis illaqueatos et credulos sic in mortem trahit. Contra hec miles: Non sum, inquit, Labiene, tiro, qui facile verbis circumveniar, sed de legione decima veteranus. At Labienus: Decem, ait, annorum signa non video. Ad hec miles: Expecta; confestim me, ni fallor, agnosces. Et casside capiti dempta, piloque in Labienum magna vi contorto: Labiene, inquit, en decimus miles sum. Cumque his verbis equum pectore medio transfixit: Mallem hercle equitem transfixisset. Hoc prelio omnes et presertim tirones pavidi, et, si sub alio duce militarent, ad fugam potius, quam ad pugnam, proni solum Cesarem spectabant: in illo spes omnis ac fiducia; diu nil aliud agentes, quam tela impetumque hostium sustinere; nec Cesar ipse sine sollicitudine erat. Recollecto tandem animo, qui sibi inter difficultates et in adversitate crescebat, tota corporis atque animi vi conversus in aciem hostium infertur, fecitque quod solitus erat: vicit adversamque aciem vertit in fugam. Ex iis, qui hoc prelio capti erant, transfugisque quam plurimis intellexit Cesar hostes tantum multitudini sue fidere, eaque spe tamque improba esse iactantia, tam preterea contemptim de illo sentire, ut nichil nisi de circumveniendo et capiendo Cesarem cogitarent; hoc quidem Iubam regem in concione dixisse, tantam se bellatorum multitudinem adversariis obiecturum, ut, etsi nulla defensione uterentur sui, Cesariani occidendo eos fatigandi essent atque vincendi; novum genus victorie et stulta regis cogitatio; habere tamen se gentes et sibi fidas et bellis exercitatas, habere auxilia Germanorum et Gallorum, habere elephantes CXX, equitatum innumerabilem, peditum et levis armature vim immensam, sagittarios, funditores et que sunt id genus: Cesarem vero pene incomitatum, legiones veteranorum, quas de Italia expectaret, discordare nec venturas esse, sic ex omni parte victoriam promptam fore; et multa de hac re vana iactare, et que sibi stulti homines fingere consuevere. Post non multos enim dies affuit experiendi facultas, et his omnibus copiis apertissimos in campos explicatis dimicatum est ab hora diei V usque ad occasum solis, vicitque ille incomitatus Cesar, ut solebat: ille diversis ex gentibus confertissime acies effugere. Sub idem tempus, seu tempestatibus adversis, seu metu classium hostilium, quum e Sicilia commeatus ac Sardinia tardarent, tanta in castris Cesaris fuit inopia, ut equites, qui diu agendo omnia et patiendo extremis necessitatibus extrema remedia adhibere didicissent, algas litoreas dulcibus aquis ablutas iumentis apponerent, eoque cibo deficientia sustentarent. Erat et vulgaris opinio non Cesarem in Africam venisse, sed unum aliquem ex legatis suis cum parte copiarum transmisisse; ad quam tollendam litteras nuntiosque per omnes provincie civitates misit, adventumque suum omnibus notum fecit. Quo audito, statim multi viri nobiles suis ex urbibus profugi in castra Cesaris venere, sibique de hostium sevitia atque intoleranda superbia questi sunt. Quorum querimoniis ac fletibus motus Cesar, quod facere per se ipsum in animo habebat, magis ac magis accelerare disposuit, litterasque confestim in Siciliam misit ad Allienum ceterosque, qui ibi pro partibus suis erant, ut, excusatione qualibet reiecta, ad se omnes copias traicerent, Africam enim, si auxilium differatur, ita irreparabiliter vastari, ut nullis postea remediis locus esset. Ipse autem in hanc unam rem pronus adeo totus erat atque intentus, ut pene transformatus in virum alterum dies noctesque maria prospectaret. Quin et die proximo, ex quo litteras miserat, morari classem atque exercitum quereretur: sic eius animum pungebant innumerabiles populorum ac nobilium iniurie et homicidia et oppidorum eversiones et villarum incendia et rapine, que per totam provinciam suorum hostium avaritia et crudelitate fervebant; quorum malis profundissime tangebatur, et miseris opem ferre, atque illorum indemnitatem non minus, quam suam victoriam exoptabat. Ipse se interim castris validissimis continebat, non quod de victoria dubitaret, sed, post tot res gestas et totiens fusos hostes, de reliquiis belli cruentam victoriam adipisci dedecorum sibi seque prorsus indignum iudicabat; neque interim ullum diem intermittebat, quo non vel per alios absens vel sub oculis suis exercitum et precipue tirones militaribus institutis imbueret, in qua arte nulli hominum secundus fuit. Fingebat se pavidum, preterea et pavore sapientiam amplecti, quasi suis viribus diffidentem, et hostes de hac diffidentia exultantes equo animo tolerabat, donec mutandi consilii tempus esset, usque adeo, ut Scipio, qui aliquandiu paratus ad prelium fuerat, Cesarem spernens exercitum in castra reduceret, et pro concione diffidentiam ac desperationem Cesaris predicaret, victoriamque certissimam, quasi illam in manibus haberet, proximamque polliceretur. Getuli interim Scipionis stipendia deserentes alii in regnum suum, alii in Cesaris castra perveniunt, eo maxime pretextu, quod et ipsi et patres eorum G. Marii beneficiis obstricti essent, cuius affinem Cesarem opinarentur. Id, quamvis sub eo aliquoties militasset, tam procul a vero tamen aberat, ut, quum Cesar nobilissimus Romanorum esset, Marius rusticane et ne romane quidem fuisset originis. Ipse tamen ex his electos viros in Getuliam mittit, ut totius gentis animos sibi concilient. Interim quoque et Crispus Sallustius pretor convehendis commeatibus cum classe directus a Cesare, ingentem frumenti vinique copiam transmisit, et Allienus proconsul, ut diximus, evocatus a Cesare, duabus legionibus et DCCC equitibus gallis et levis armature mille in naves impositis, classem solvit a Lilybeo, cumque his copiis et altero commeatu, navigatione usus prospera, quarto die in portum ad Ruspinam, ubi Cesar expectans castra habebat, applicuit. Legionum simul et commeatuum gemina cura liberatus Cesar, ac gemino gaudio perfusus, iubet eos quiete alterna maritimum expurgare fastidium seque gerendis rebus corporibus atque animis preparare. Creverat autem in dies Scipionis ac suorum admiratio super dilatione cesarea, quid ita lacessere solitus lentesceret, ut lacesseretur expectans; iamque superior ille contemptus in sollicitudinem et in metum verterat. Itaque Getulos duos ex his, qui secum erant, quosque fidissimos estimabat, multis promissis oneratos in castra Cesaris ire et explorare, quid illic geratur, imperat. Hi comprehensi et ad Cesarem perducti petierunt, ut de se loqui sine discrimine sinerentur. Permissa licentia, hec locuti sunt: Sepe quidem, imperator, Getuli non nos soli, sed alii plures, qui adversis in castris militamus, clientes G. Marii, fere omnes cives romani, ad te transire decrevimus, sed custodiis prepediti nequivimus. Nunc ad tua castra explorandi gratia venire iussi paruimus non libenter modo, sed ardenter. Eo enim mittebamur, quo iamdudum ire cupiebamus. Cesar et laude illos et stipendio prosecutus est. Eorum verbis exitus fidem fecit: die inseguenti multi eiusdem gentis a Scipione ad Cesarem transfugerunt. Incidit in hos dies evidentissimum militaris erga Cesarem fidei argumentum, quod, ne silentio obruatur, impetrat. E classe scilicet Allieni, de qua supra diximus, dum e Sicilia in Africam traicit, navis una, quum a reliquarum tramite deerrasset, ad Egimurum insulam delata in manus hostium venit, in qua et veterani et tirones et centurio unus erat, qui sub fida custodia, sed sine iniuria, ad Scipionem quum perducti essent, ille eos verbis sic aggreditur: Scio ego, ait, vos non vestra voluntate seu consilio, sed illius vestri nequissimi ducis imperio atque instinctu contra rempublicam coniurasse. Nunc quoniam vos casus optabilis nostri fecit arbitrii, si quod ultro facere deberetis, orati facitis, ut, dimissis sceleratis atque rebellibus, cives bonos et rempublicam defendatis, et salva vobis vita erit et parata pecunia. Dicite ergo, quid vobis est animi. Hec dicens minime dubitabat illos sibi pro tanta oblatione gratias esse acturos. At centurio ille, vir immobilis fidei dignusque, qui pro Deo faceret, quod pro homine faciebat: Ego, inquit, o Scipio, neque enim te imperatorem voco, quum unus michi sit imperator Cesar, ego, inquam, pro tanto beneficio tibi gratias ago, qui michi et pecuniam offeras, quam dare nullo iure teneris, et vitam, quam iure belli possis eripere; et fortassis hoc beneficio tuo uterer, ni flagitium illi ingens et munere ipso maius esset admixtum. Quomodo enim ego contra imperatorem meum Cesarem, a quo bellicis honoribus decoratus sum, contraque illum exercitum, pro cuius victoria et gloria XXXVI annos et eo plus decertavi, arma portarem? Istud ego numquam faciam, neque tu, si me velles audire, istud faceres, et valde te hortor, ut desinas et incepto inutili pedem retrahas. Nam si nescis contra quem ducem contraque quem exercitum pugnes, experiri iam nunc potes. Sume de tuis omnibus cohortem unam, quamcumque iudicas firmiorem: ego de commilitonibus meis, nunc captivis tuis, X solos eligam. Iube nos confligere, tuque imparis prelii spectator ex eventu iudica, quid tibi de copiis tuis omnibus deque belli exitu sit sperandum. Hec quum centurio aliter ac sperabat constanti vultu atque animo et clara voce dixisset, iratus et contristatus Scipio suis centurionibus signum dedit, ut in illum irruerent. Quo occiso, reliquos veteranos a tironibus segregatos et suppliciis multis affectos iussit interfici, infando scelere maculatos et sanguine civium impinguatos vocans; tironibus, velut innocentibus, vitam liquit, eosque suis legionibus iussit ascribi. Turbatus hac de re Cesar, quum in presens aliud non posset, in eos, qui cum navibus longis ad maris custodiam deputati erant, iram effudit, eosque gravi infamia notatos exautoravit, quod eorum segnitie navis illa cum militibus suis in potestatem hostium venisse videbatur. His diebus portentum admirabile in castris Cesaris accidit: nocturno tempore nimbus lapideo imbre diffusus, simulque legionis unius telorum summitates a nemine immissus ignis concremavit. Iuba rex, qui dudum optaverat in partem belli venire et copias suas cum Scipione coniungere, sed bellis propriis regnique laboribus revocatus ceptis abstiterat, venit tandem cum ingenti hominum multitudine. Verum non in numero, sed in virtute militum victoria et belli gloria sita est. Diu expectatus igitur quum fuisset adventus magna cum spe atque opinione Romanorum, mox ut venit, qui stupori fuerat, cepit esse contemptui, fecitque presentia, quod solita est: auctoritatem et famam regis imminuit. Cesar vero, ubi, coactis in unum locum omnibus hostium copiis, intellexit nullam bello amplius moram fore, omni ope se ad bellum parat. Contigitque, ut, Cesare cum legionibus progresso Iuba et Scipio simul et Labienus summa vi equitatum eius invaderent. Quod ille sentiens, ex itinere versis retro copiis iam terga vertentibus, opem tulit, qua firmati restiterunt, et Numidas insequentes, mutato statu prelii, fuderunt, multisque eorum cesis, in castra confugere coegerunt; et nisi nox superveniens, pulvisque vento valido impulsus pugnantibus obstitisset, parum abfuit, quin Iuba cum Labieno, oppresso omni eorum equitatu, et consumpta tota levi armatura, in Cesaris manus inciderent. Multi tamen in dies de exercitu hostium ad Cesaris castra transibant. Sicut autem hac via eius exercitus augebatur, sic altera minuebatur, quoniam multos et nominatos seu seditiosos, seu rapaces, seu infidos, seu aliter inutiles bello viros, seu notatos infamia ab se suoque exercitu abdicavit, atque abire confestim iussit ex Africa centurionibus traditos, qui eos nonnisi cum singulis servis separatim in navibus asportandos imponerent. Dum hec in Romanorum exercitibus fierent, Getuli in patriam suam missi fama Cesaris cuncta compleverant suisque persuaserant rebellare usque adeo, ut, armis arreptis, contra regem absentem agere presumerent; quod ille audiens necesse habuit partem suorum auxiliorum, que in Cesarem comparaverat, pro regni defensione remittere. Obsidebat interea Cesar Utzittam, Africe urbem, que regio Getulico presidio tenebatur, et, quantum intelligi datur, Scipionis ac regiis castris iuncta erat, eamque et aggeribus et machinis et balistis astrinxerat. In ea obsidione ceperant intrinseci, ut fit, cum extrinsecis colloqui, idque Cesari non molestum erat cogitanti, quid boni ei colloquio inesse posset. Nempe regii equitatus nobiliores, filii eorum, qui veteribus Marii beneficiis obstricti fuerant, eoque et nomen et memoriam viri illius amantes, nocte prima mille vel circiter cum equis ac servis suis in Cesaris castra menibus vicina transfugere. Quo tam insigni transitu, nec immerito, perturbatus Scipio, et qui secum erant ceperant observare, ne id fieret, dum interea M. Aquinium cum C. Saserna colloquentem adverterunt; misitque ad eum Scipio, non expedire eo tempore cum hostibus colloqui. Ille nuntium parvipendens contumaciter respondit: Et stabo, inquit, adhuc, donec expleam, quod incepi. Tum rex motus viatorem suum misit, qui, audiente collocutore, ei diceret: Rex colloquium istud damnat ac prohibet. Hoc audito, paruit atque abscessit. Miratur huius scriptor historie, unde hoc civem romanum, et presertim qui honores a populo percepisset, adhuc stante republica, Iube regi barbaro potius, quam imperatori romani exercitus paruisse. Mirum, non inficior. Sed haud dubie valde in dies, quantum michi apparet, Scipio et inter suos vilescebat, quod ita esse sequens quoque actus indicio est. Nempe Iuba non in Aquinium modo, exiguum senatorem, iustum imperium confidenter exercuit, sed iniustum atque arrogans in ipsum etiam Scipionem, non dicam imperatorem eo tempore, sed preter imperium honoribus gestis et vetustissime familie splendore venerabilem. Qui quum ante regis adventum veste purpurea uteretur, dixit ei Iuba vel dici fecit, non decere illum eadem veste secum uti. Et paruit ignavissimo homini, licet regi, miser ille et maioribus suis dissimillimus; qui, si ibi essent, Iubam, vere hoc michi videor dicturus, haudquaquam pari amicitia dignarentur. Stulta res prorsus et inepta, cum Cesare illum velle contendere, qui pareret Iube. Iam fortuna reliquias pompeianarum partium campis explicuerat, ut eas ultima falce demeteret. Hoc tempore multi fuerunt insultus Labieni et Afranii non sine periculo, multa Cesaris vigilantia iugisque sollicitudo in docendo minutissima quoque militie et milites etiam veteranos et rebus in maximis comprobatos, non quasi imperator, sed quasi magister ludi armorum, quorum magister vere omnium summus fuit. Sollicitabat enim eius animum suorum atque hostium conditio. Timebant enim equites pugnam propter equorum iacturam, quos hostes sagittis occidebant, et pedites more romano armati et armorum mole pregravati levis armature hostium velocitate fatigabantur. Timebantur etiam elephantes tam a peditibus, ne proculcarentur, quam ab equitibus, quod eorum stridorem atque odorem insolitum equi horrebant. Sed huic parti remedium adhibuerat adducendo elephantes in castra, et aliquos in Italiam mittendo ad eruditionem novorum exercituum, ut et pedites discerent, ubinam armati etiam vulnerari possent, et equi horrifice bellue assuescerent, et horrere desinerent; atque ita effectum est, ut formidabile animal manibus pertractatum interque equos versatum, prospecta sua tarditate, vilesceret. Illud quoque providentissimi ducis augebat curam, quod insidiosissima cum gente rem gerebat, assuetus dimicare cum Gallis, apertis hominibus et insidiarum nesciis nec fraudibus, sed virtute bellantibus. Timebat, ne militum suorum, quorum virtuti satis fidebat, circumspectio contra insolitum genus hostis non sufficeret, ideoque quotidie eos per experientiam circumducebat, ut discerent hostium mores nosse, quam diversi essent ab antiquis hostibus, discerent semper intentis animis esse, omnia circumspicere et cavere. Has inter ducis curas atque exercitia iam supreme pugne tempus appropinquabat. Et primo quidem Cesar exercitum diligenter instructum secus hostium castra deduxit, et, equo in loco ordinatis aciebus, illos ad prelium invitabat, expectabatque eos usque ad vesperam: ubi illos videt pertinaciter recusare, sub noctem in castra revertitur. Discedens autem, insectante eum Labieno, fugato tamen nec insequi desistente, improbo quidem transfuga et malo, hostes iam inde digressos, et, fatis prementibus, ad Tapson castra habentes invenit, ad pugnam dispositos et aciem instruentes. Instruit et ipse suam aciem confestim omni arte, qua per summum ducem instrui acies ulla potest. Quin etiam ex equo descendens inter ipsos pedites pedibus ambulabat, atque omnes et singulos verbis pro tempore brevibus, sed efficacissimis, hortabatur. Oro vos, aiebat, veteranorum virtutem emulamini, et eorum famam tot paratam victoriis possidere nitimini. Hec victoria gloriosos vos faciet ac famosos. Hec et similia loquens exercitum ambiendo, et semper oculos habens ad castra hostium advertit illos trepidare, et more paventium nunc egredi, nunc regredi, utrumque sine ordine. Hoc ipse primus, post alii atque alii perpenderunt. Itaque legati evocatique, qui in castris erant, Cesarem adeunt: Et da, inquiunt, imperator, pugne signum, nec dubita. Vincimus haud dubie, si pugnamus. Resistente Cesare inflammatis desideriis militum, atque aciem sustentante ac fremente, et subinde exclamante non sibi placere eruptione pugnari (factus enim erat ab bella cunctantior et aliquid de illa sua naturali celeritate remiserat, non quod animi minus, sed quod plus providentie haberet, veritus, credo, ne quando eum sua illa fortuna tot et tantis victoriis fatigata desereret), dum sic igitur impetum frenat ac comprimit, repente, quod nullo unquam prelio auditum erat, cornu ab altero imperatoris iniussu classicum insonuit, quo universus exercitus arrectus signa in adversos ferre ceperat, centurionibus lingua et manu nequicquam renitentibus. Sensit Cesar pugne horam advenisse et accensos in pugnam verbis coercere frustra esse: et ipse igitur frena laxavit, datoque signo felicitatis equoque calcaribus adacto, primus in hostium principes invehitur. Impetus a dextro cornu in elephantes a sagittariis et funditoribus factus belluas inexpertas et tantum a silva venientes avertit retro in suos. Secuta est fuga equitum Maurorum, eodemque impetu occupatum vallum Scipionis per Cesarianos, custodibus interfectis ac fugatis; et iam copiis eius per campos effusis ac deiectis, fugamque petentibus, cesaree legiones insecute nichil laxamenti nullumque respirandi spatium dedere. Illi alia castra petentes, ut ibi se, reparatis animis, tuerentur, ubi nullum illic vel ducem vel presidium viderunt, iam defensionis spe amissa, arma magna ex parte proiiciunt, ut expeditiores ad castra regis evaderent. Quo quum venissent, ea quoque, fugato rege, a Cesarianis capta conspiciunt. Tum, deposita spe salutis, quemdam in locum editum se recipiunt, atque inde salutationem militarem armorum, que supererant, motu faciunt, quod petende misericordie signum erat. Sed nichil eis profuit. Militibus veteranis ira et dolore inflammatis et in cedem obstinatis ac rabidis non modo persuaderi, ut hostibus parcerent, non potuit, sed aliquot etiam illustres viros de numero suorum, quod pro miseris intercedere ausi fuerant, frenantes impetum et in cives misericordie admonentes, quam virtutem duci suo norant esse gratissimam, inflictis vulneribus occiderunt. In quibus fuit Iulius Rufus questorius, qui a milite iaculo traiectus interiit, nec non et Pompeius Rufus brachium gladio percussus occidebatur, nisi ad Cesarem confugisset. Tantus tamque indomitus militum ardor erat, tanta ex memoria gestarum rerum confidentia ac peccandi licentia, tanta ex odio resistentium cruoris sitis, ut multi exemplo territi senatores et romani equites campis excederent, ne in simile discrimen inciderent. Quin et ipse Cesar pro miseris intercessit, agensque non pro imperio, sed amicis precibus, ne perirent, nichil obtinuit: ad unum inexpiabili odio cesi omnes. Hic bellorum civilium fructus erat: hic crudelitas, illic mors. Non est visa scriptoribus antiquis, nec michi etiam videtur silentio pretereunda inter hos metus veterani virtus militis quinte legionis. Nam dum pugnaretur, et levo in cornu elephas vulneratus, et dolore vulneris irritatus, forte inermem in lixam irruisset, et substratum pedibus ac mole corporis oppressum et magnis stridoribus territum conficeret, horrendo spectaculo ad misericordiam motus stricto gladio occurrit miles laturus opem, seram licet; iam enim ille miser expiraverat. Quum vero elephas sese ferro peti vidit, omisso cadavere, versus in militem proboscide circumventum in altum extulit. Sensit miles, ubi esset, et sibi aut viriliter agendum aut viriliter moriendum esse cognovit. Gladio igitur, quem in manibus habebat, proboscidem bellue vinculumque suum crebris et repetitis ictibus perforat; quo victus elephas cruciatu spuit ad terram militem incolumem, et solito cum stridore ad belluas compares cursu rapido se convertit. Tantum valet in periculo presentem et interritum animum habere. Cesar trina castra adeptus, Scipionis, Iube et Labieni, cesis X millibus hostium, fusis aliis ac fugatis, L de suis tantum deperditis, aliquot autem vulneratis, in castra regreditur, LIIII elephantibus captis, armatis more solito et turribus instructis; quos eodem, quo capti erant, ornatu ante oppidum Tapson adduci iussit, hec intendens, si forte Virgilius, loci custos, et qui secum erant, exemplo suorum moti, ab insita obstinatione desistere et ad se transire vellent; quumque hac ostentatione nichil proficeret, Virgilium nominatim evocari fecit, eumque blando sermone et sue clementie commemoratione ad transitum cohortatus est; quumque ille silentio se teneret, quod prevalidus locus erat, paulisper ab oppido secessit. Postera autem die, sacrificio diis facto (dignus vir, qui uni et vero Deo sacrificium faceret et pro eo pugnaret), convocato exercitu, spectantibus oppidanis, milites pro concione collaudat, et viros egregios pro qualitate meritorum donis ornat ingentibus, confestimque discedens Rebilum proconsulem cum aliquot cohortibus ad Tapson, ubi, ut diximus; Virgilius preerat, Gn. Domitium cum aliquot aliis ad Tisdram, ubi Considius erat, obsidendam linquit, M. Messallam cum equitatu Uticam premittit, ipse cum exercitu primum subsequitur. Milites interea Scipionis, qui pugna evaserant, fugientes Uticam versus, quum Parandam pervenissent, quo prius cesaree victorie fama pervenerat, quumque ab incolis exclusi menibus oppidi illud viribus expugnassent, nondum propter adversitatem ferocitatis obliti, ingenti lignorum strue foro medio erecta, aggestisque rebus omnibus incolarum, que asportari non possent, superimpositis una cum hominibus oppidi, nullo discrimine etatis aut sexus, omnes atque omnia crudeli incendio combusserunt, et, quasi insigni facinore perpetrato, Uticam proficiscuntur. Illam urbem M. Cato tunc regebat, qui propriis viribus diffisus inermem plebem muris expulerat, et extra portam vallo fossaque et custodibus adhibitis circumcluserat, senatum vero urbis in custodia inclusum detinebat. Equites Scipionis supervenientes a Catone exclusos Uticenses invasere, quod eos pro Cesare sensisse cognoverant, quorum exitio non preda, sed sola ultio querebatur. Illi, quibus audita victoria Cesaris animos fecerat, se saxis ac fustibus egregie defenderunt. Inde igitur repulsi equites Uticam sunt ingressi, multosque Uticensium occiderunt: expugnatis ac direptis occisorum domibus, abire decreverant. Quibus Cato multis verbis persuadere nitebatur, ut rapinis ac cedibus finem facientes secum remanerent, oppidumque defenderent; neque id persuadere ullo valens ingenio, et intentionem eorum intelligens, que erat prede intendere, non virtuti (mira, presertim in hominibus victis, intentio), ut eorum inopportunam avaritiam aliqua ex parte compesceret, centena sextertia dispersit in singulos. Idem de sua pecunia fecit et Faustus Sylla, et, quando nec sic retineri poterant, hic cum eis Iube in regnum iter arripuit. Venerunt post hos alii atque alii ex prelio fugientes, quos omnes ad tutelam urbis hortatus, quum paucis consilium placere et maiorem partem studio fuge deditam videret, loqui de hoc amplius supersedit, sed naves eis ad fugiendum, quocumque libuisset, prebuit. Tandem vero rebus omnibus quanto quivit accuratius dispositis, liberisque ei, qui tunc questor erat, per fidem amicitie commendatis, nulla cuiquam ne levi quidem horrendi propositi suspicione data, vultu et sermone solito ac tranquillo cubitum ivit, secumque in cubile et Platonis librum immortalitatem anime continentem, simul et gladium clam invexit, alterum, quo mori vellet, alterum, quo posset. Lecto igitur ad lucernam libro, quoad sibi lectione firmitatem animi assumpsisse visus est, paululum subticuit; tum gladio, quem ad illum diem, ut aiunt, incorruptum ab omni cede servaverat, in se ipsum stricto, pectus illud, quod constantie templum aliquod habebatur, gemino vulnere confixit. Aliquo forsan indicio experrecti medici atque amici, et thalamum introgressi, remedia adhibere vulneribus nisi sunt, quod ille equo tulit animo, ut se ab illorum vexatione liberaret. His digressis et ferro, ut auguror, ablato, surrexit ille iterum, et revelatis rescissisque vulneribus, ingenti sanguinis copia insecuta, generosum spiritum manu extrusit. Quam mortem Seneca miris modis laudat, in eamdem ipse quoque sententiam pronus, Cicero autem excusat, Augustinus rectius et vituperat et accusat; et michi prorsus sic videtur. Catonem magni semper et constantis, sed in finem, si de tanto viro loqui ausim, inconsulti precipitisque et, ut vere dicam, vani animi fuisse. Nam, ut ait quidam scriptor egregius, Cato videtur causam quesisse moriendi non tam ut Cesarem fugeret, quam ut Stoicorum decretis obtemperaret, quos sectabatur, suumque nomen grandi aliquo facinore clarificaret. Cui quid mali potuerit accidere, si viveret, non invenio. Gaius enim Cesar, ut erat clemens, nichil aliud efficere volebat, etiam in ipso belli civilis ardore, quam, ut bene mereri de republica videretur, duobus optimis civibus Cicerone et Catone servatis. Hec ille. Et certe horum alteri clementissimus Cesar fuit, alteri clemens esse non potuit, quia eum non invenit. Constat autem quod, audito hoc casu: Cato, inquit, invidit glorie mee, et ego sue invideo. Uticenses autem, etsi eum studio partium odissent, propter integritatem tamen et dissimilitudinem ceterorum ducum, et quod urbem eorum operibus publicis adornaverat, miserati exitum viri, sepulcrum illi statuerunt. Catone rebus humanis exempto, L. Cesar ex hoc malo boni aliquid decerpere cogitans populum ad concionem vocatum hortatur, ut, contentione deposita, porte romano pandantur imperatori: se de illius clementia plurimum confidere ac sperare. Non fuit longo opus tractatu: ad id ipsum proni erant animi. Portis apertis, Cesari obviam pergit. Interim Messalla, cui hoc iniunctum fuisse prediximus, Uticam venit, et pacifice susceptus omnes portas custodibus occupat. Interea Cesar Tapso digressus Uticam petebat. Medio urbes itinere obvias sine prelio occupat Utzittam, Adrumentum, magnamque in eis vim frumenti atque armorum. Utice propinquanti L. Cesar occurrit, raptimque ad genua provolutus nil aliud petiit, quam vitam. Hanc sibi Cesar et Catonis filiis, qui secum erant, aliisque comitibus clementissime concessit, et iam luce ambigua Uticam venit, atque extra oppidum noctem egit. Mane, portis apertis, ingressus, convocatis civibus, de preterito gratias egit ad perseverantiam cohortatus. Erant Utice ecc. viri ditissimi, magna pars romani negotiatores, qui pecuniis suis enixe admodum bellum iuverant et faverant Scipioni. Hos Cesar oderat vehementer, nec immerito; animose enim se adversus eum gesserant. Sed eius odium semper citra sevitiana sistebat. Hos extrema supplicia metuentes, quum ad se adducti essent, acerrimis verbis increpuit, deque eorum flagitiis longum texuit sermonem; quumque ab omnibus speraretur, ut orationem tam infestam mortis sententia sequeretur, et ipsi metu vicine mortis attoniti post tot verborum tonitrua iam pro meritis fulmen ultimum expectarent, conclusit longe ab opinione cunctorum: Et ite, ait, de vita securi. Hanc solam vobis dono; bona vestra, que Utice habetis, vendi iubeo. Vobis ipsis tamen primum redimendi locum tribuo, ut pro pretio, quod rebus constitutum fuerit, emptores omnes alii vobis cedant. Insperato gaudio concussi, et vix sui compotes: Immo vero, inquiunt, non est hec sufficiens stultitie nostre pena: aliquid amplius multe nomine nobis simul omnibus impone. Miratus est Cesar: Et impono, inquit, vobis D. M. sextertiorum sex solutionibus intra triennium persolvenda. Hodie, inquiunt, nos damnatos intelligimus, ut simul omnia persolvamus, proque tam miti castigatione concessaque preter spem vita, tibi, imperator invictissime, gratias agimus. Dum hec ad Uticam Cesar agit, Iuba rex, modo tam superbus, diurnis latebris, nocturna fuga, deviis silvosisque tramitibus suum olim ad regnum regnique caput Zamam oppidum pervenerat, ubi larem precipuum uxoresque et filios et thesaurum habebat, palatiumque ibi sumptuosissimum erexerat. Ibi vero homo vanissimus, qui magna principia precipitanter amplexaretur neque exitum metiretur, in ipso belli principio adversus Cesarem temere suscepti, ingentem lignorum pyram media urbe congesserat, ut, si bello succubuisset, omnes illic cives ferro cesos imponeret; atque ita, submissis ignibus et accensa pyra, se et uxores et filios omnemque thesaurum superiaceret, ut sic omnia cremarentur, neque de fortunis suis ad Cesarem aliquid perveniret. Id sibi consilium fortasse magnificum videbatur, at Zamensibus, et presertim Cesarem amantibus, merito non placebat, eaque res civibus illum suis odiosissimum effecerat. Neque enim unius hominis desperatio uni magno populo excidium publicum afferre debuerat. Nec illa quidem sola iniqui consilii causa erat, sed invidia, qua impulsus rex immanis non victores modo consuetis belli premiis, sed suos etiam vita spoliare decreverat, quasi eos post se vivere iudicaret indignos; quod non dicam de subditis, liberis tamen hominibus, sed de servis etiam inhumanum prorsus iudicium ac superbum esset. Hac ergo de causa iure optimo suis omnibus invisus erat, et, fortuna sibi in omnibus adversante, odio quoque contemptus accesserat. Hic duobus pessimis comitibus quum ad oppidum pervenisset, ut admitteretur ad suos penates, et suos liberos, minaciter primum, post flebiliter atque suppliciter petens, quum neutrum valuisset, orare institit, ut uxores sibi saltem suas ac liberos suos aliquo terrarum abducendos redderent; quumque ne id quidem sibi permitteretur, neque ad aliquid responderetur, desperatione ultima digressus surdis a menibus cum Petreio, qui olim in Hispania contra Cesarem steterat, equitibusque perpaucis ad villam suam urbi proximam est profectus. Zamenses nondum eius metu liberati per legatos orant Cesarem, ut, priusquam rex, reparatis viribus, eos invaderet, opem illis aut ferret aut mitteret: se usque ad mortem fidem illi servaturos, Zamam quoque sibi servare. Cesar legatos et a quibus missi sunt collaudat iubetque illico reverti et Zamensibus adventum suum nuntiare; pregressos legatos ipse subsequitur. Vulgata autem fama adventus cesarei, multi ex regiis Cesari obviam pergunt, veniam orant impetrantque; cumque ingenti supplicum comitatu Zamam pervenit. Cognita autem clementia eius, que tam multis exibita latere non poterat, equites regni omnibus ex angulis Zamam conveniunt petentes veniam; nulli omnium negata est; servati omnes metuque et pericuto liberati, nullus re aut verbo violatus. Dum hec Cesar ad Zamam egit, Considius ille, cuius supra mentio est habita, qui nuntium ferentem litteras pacis occiderat, fortunam audiens suarum partium sibique permetuens, Tisdra, cui tunc preerat, deserta, cum ingenti pecunia, Getulis comitantibus, in regnum ibat Iube se coniuncturus. Sed quum esset in via, a Getulis, quorum se custodie fideique crediderat, cupiditate pecunie interfectus argumentum dedit, quanto securior sit pauperis vita, quam divitis, quantumque solitarius viator, quam comitatus, sepe securior. C. quoque Virgilius, cuius quoque supra mentionem fecimus, ubi Scipionem acie victum, Catonem manu propria peremptum Iubamque regno pulsum desertumque, aliosque duces partium ubique fusos, Cesarem Uticam, Zamam urbesque alias, omnibus victori faventibus, possidere, nichil usquam superesse presidii, nichil spei, sibi liberisque suis consulens cum Caninio proconsule, a quo obsidebatur, vitam pepigit; atque ita, qui Cesari suaviter se vocanti ne responsum quidem dare dignatus fuerat (sic res hominum volvuntur) se ipsum filiosque et sua omnia ipsumque Tapson, cui preerat, legato Cesaris concessit. Dum paulatim reliquie partium dilabuntur, Iuba rex et regno et spe qua libet privatus, cunctis exclusus urbibus, ab omni bus hominibus derelictus, querebat, si qua via esset, ut, qui male vixerat, bene mortuus videretur, sicubi cum hoste congressus, ubi posset interfici, hoc maxime exoptans, quod omnes maxime metuunt fugiuntque. Sed ubi hoc inveniretur? Nusquam bellum, nusquam prelia: pax et Cesar omnia possidebant. Et vite igitur et mortis honestioris spe amissa, ad illud ultimum remedium, quo tunc multi utebantur, se convertit egitque cum Petreio, extremarum comite fortunarum, ut invicem ferro decertarent, alterque alterum occideret. Consensit ille non difficulter, ut qui vivere amplius gravabatur. Concurrunt igitur ex condicto, et, Petreio obtruncato, rex superstes (quid iam ageret?) in se manum vertit; sed quum pectus ferro transverberare non posset, seu metu impediente seu lorica, servum suum, ut se occideret, exoravit, et obediens servus fuit. Secundum alios Petreius et orantem regem, et e ordine semetipsum eodem mucrone perfodit. Quodcumque horum verius, id quod constat, apparato in convivio, et, ut dicam quod sentio, ab ebriis factum est, menseque et dapes et pocula hinc romano sanguine, hinc regio maduerunt. Hic est ergo Petreii, hic est Iube regis exitus. Nec felicior Saburra, prefectus regius, nisi quod illi pugnando mori contigit, quod dominus suus frustra optavit. Congressus nempe cum P. Sitio, Cesaris legato, prelio victus, et, fuso exercitu, interfectus est. Quumque Sitius idem, victis Hostibus, ipse cum paucis per Mauritaniam iret ad Cesarem, Faustus forte et Afranius cum mille viris ad Hispanias ibant; quumque invicem conflixissent, vicit Sitius, et, reliquis interfectis aut in fidem acceptis, Faustum ipsum cepit et Afranium cum uxoribus filiisque ad Cesarem perducturus. Nec multo post, dissensione inter milites exorta, Faustus et Afranius occiduntur: coniugibus natisque Cesar et salutem dedit et bona restituit. Dum sic duces pompeianarum partium undique quasi frondes per autumnum ruerent, fortuneque turbinibus agerentur, solus quasi iam dux ducum Scipio restabat. Navibus quidem longis aliquot cum comitibus ipse quoque ad Hispanias ibat, credo, quod ibi per filios magni Pompeii refoveri civile bellum et recalescere ferebatur. Quum diu multumque pelago iactatus cursum explicare nequisset, ad Hipponem regium ventus eum et sua sors appulit, ubi tunc ipsius P. Sitii classis erat. Visi pauciores a pluribus invaduntur opprimunturque velociter. Ubi Scipio se circumventum vidit, puduit vivere, atque, antequam caperetur, ferrum mersit in viscera. Irrumpentibusque militibus et querentibus ubinam esset imperator, respondit vox illa famosissima et a magnis laudata viris, qua suorum maiorum gloriam in Africa equasse illum dicunt, et ego crederem, si vellem, et potest, qui vult, credere. Imperator bene se habet, inquit, atque ita incognitus expiravit. Comites eius Torquatus, Damasippus et Plectorius interfecti sunt. Atque hic belli civilis in Africa finis fuit. Cesar, bello Africe finito, in Italiam reversurus, et obsequiorum memor (quamvis scriptum de illo sit, quod nichil soleret preter iniurias oblivisci), non tamen prorsus immemor, offensarum et premio et pene animum applicuit, pene, inquam, pecuniarie, nam penam sanguinis naturaliter abhorrebat. Zamensibus, quod regem excluserant, liberalis fuit: tributa et vectigalia moderatus est, regno in formam provincie redacto Sallustium proconsulem cum exercitu prefecit. Idem fecit Uticensibus. Utrobique bona eorum civium romanorum, qui contra se arma tulissent, vendi fecit. Tapsitanis, Leptitanis, Tisdritanis pecunie, frumenti atque olei multam annuam imposuit. Bona civium atque ipsas civitates ab omni direptione et iniuria salvas ac liberas esse iussit. Eumdem morem Caralis tenuit, quo Utica digressus tridui navigatione pervenerat. Inde quoque discedens ante III Kalendas Iulii, atque adversis tempestatibus impeditus, VIII et XX diebus in itinere consumptis, urbem Romam attigit.

Iam diuturnitas belli pacem, labor requiem, triumphum victorie fagitabant, non civiles quidem iste, sed hostiles ille, de quibus antea diximus. Quamodo autem triumpharet aut qua ratione quiesceret, de quo scriptum sit: Nil actum credens, quum quid superesset agendum, quum adhuc et bellorum et laborum materia superesset? Pompeii Magni filii Hispanias occupabant; sequebatur autem illos non quidem patris virtus, sed hominum favor ingens et paternum nomen; Gneus ac Sextus. Sic pro uno duos substituerat fortuna Pompeios. Egeratque Gneus, maior natu, cui plus industrie inerat atque consilii, confugiendo in fidem ac clientelam omnium Hispanie civitatum precandoque et fortunam suam miserando patrisque memoriam renovando, ut iam sibi multum licentie partum esset. Nec precibus tantum, sed vi etiam congregato exercitu, inceperunt provinciam vastare, ita ut pedetentim, qui favorabiles ab initio fuerant, esse inciperent odiosi. Hunc sibi novissimum belli actum minime negligendum ratus Cesar eo raptim proficiscitur. Duo in hoc iter vix auditu credibilia inciderunt. Nam et ab urbe Roma in Hispaniam ulteriorem immensum terre spatium emensus III et XX diebus pervenit, viatori, ne dicam exercitui, celeritas optanda. Magnum hoc; quod sequitur, maius. Horum siquidem tam paucorum spatio dierum, tam multas inter curas, poema scripsit, quod inscripsit Iter, quod illud scilicet in itinere edidisset. Sic Pierides armis inserere, et numquam otiosus esse didicerat. Primo Cesaris in Hispaniam adventu civitatum motus ingens fuit: undique legati ad eum, undique transfuge. Iam enim et pompeiani iuvenes sive in odium sive in tedium vertere ceperant, et, ut nulla esset in eis culpa, mos est tamen antiquus populorum semper novos dominos, novas res optare, et fama Cesaris haud immerito super omnes excreverat, ut universi homines eius splendore caperentur, cuperentque coram cernere, quem usque adeo mirabilem audiebant. In hoc principio ipso maris in ostio, ubi oceanus terris illabitur, et mediterraneum hoc pelagus nostrum parit, inter legatos invicem partium, hinc Didium, illinc Varum, et ambobus cum ipsa tempestate certatum est; nec minus a ventis ac fluctibus, quam ab hostibus, periculi atque horroris, dum et hinc hostes sevirent, et illinc sevitiam rabiemque hominum maria coercerent, utraque classe bello simul et naufragio laborante: due partes, duo maria, duplex furor, due elementorum atque hominum procelle. Per hos dies a Cesarianis duo pedites capti sunt, qui se servos dicerent. Non licuit in his Cesari suam consuetudinem servare: antequam ad eum ducerentur, quod a cesariano exercitu transfugissent, recogniti et a militibus interfecti sunt; et tabelliones capti, qui ad Pompeium Cordubam mittebantur, et precisis illico manibus sunt remissi. Similiter speculator pompeianus captus atque occisus est. Credo ego iratos bello milites, et imperatoris sui morum conscios atque clementie, hoc remedii genus excogitasse, ne quis faciem eius videret, ut sic nullus evaderet. Cordubam Pompeii tenebant, Cesar obsidebat, illis tamen absentibus, multisque ibi et magnis insultibus decertatum est; quumque die quodam ferro et flammis solito etiam gravius pugnaretur, oppidani, ira in furorem versa, hospites, qui securi secum iure veteris hospitii morabantur, inspectante Cesaris exercitu, iugulatos e muris precipitare, quasi crudelitate, non virtute, victoria quereretur, inceperant: spectaculum miserum atque horrendum. Qua re ex gemitu morientium audita, unus, qui ad tutelam muri sub terra in cuniculo erat, exclamavit: Tetrum scelus et immane flagitium, nullaque non barbarie detestandum commisistis, absque ulla causa. Nichil enim mali merebantur, quia nichil mali fecerant, qui ad vos vestrasque se aras et focos infausta fiducia contulissent. Ius hospitii, sanctum gentibus, soli vos sprevistis, atque utinam sprevisse sufficeret: inhumano illud scelere violastis. Multa quoque in hanc sententiam dixit, quorum verecundia repressi cives ab hospitum cede se continuerunt. Sic interdum unius boni viri multos inter malos valuit oratio, et inter hostes etiam suum honorem virtus invenit. Ea res relatu transfuge in exercitu Cesaris innotuit. Die proximo Tullius quidam cum Catone quodam Lusitano legatus ex oppido ad Cesarem venit. Huius prima pars orationis fuit: ut suus potius fuisset, quam Pompeii miles, suamque constantiam in eius potius felicitate, quam in illius miseria prestitisset; finis autem fuit, se a Pompeio desertos, victos a Cesare, seque et oppidum dedere, atque orare, ut clementiam, quam victis gentibus prebuisset, suis civibus non negaret. Multa preter hec locutus est, que scriptorum vitio confusa vix intelligi possint. Unum illud intelligitur, quod, multis ultro citroque dictis, tunc deditio non processit. Crescebat, ut fit, in dies obsidio, nec Pompeius expectatam opem aut ferebat aut mittebat obsessis, quin etiam pro concione dixisse ferebatur, ut, quoniam eis auxilio adesse non posset, ipsi noctu et beneficio tenebrarum e conspectu hostium evaderent, quod quum dixisset, unum ex astantibus respondisse, ut pugne potius, quam fuge, signum daret; quumque id dixisset, quasi ducis ignaviam exprobrasset, neci datum. Hec quoque res ex profugis agnila. Intus quoque in oppido angustie (ita necesse est) crescebant. Matrona e muro desiliens dixit se cum ancilla sua statuisse transfugere; illam forte, proposito cognito, iugulatam, se fuga precipiti evasisse. Tabelle quoque e muris proiecte sunt invente, in quibus sic ad litteram scriptum erat: L. Mutius Cesari. Si michi vitam tribuis, quoniam a Gneo Pompeio sum desertus, qualem me illi prestiti, tali virtute et constantia, futurum me in te prestabo. Simul et legati, qui prius ad Cesarem venerant, redierunt. Eorum oratio simplex fuit et aperta et brevis: Si eis vitam largiretur, se die proximo oppidum dedituros. Quibus Cesar hoc unum breve respondit: Cesar sum: fidem prestabo. Sic effectum, ut ante diem XI Kal. Martii oppido potiretur. Id quum Pompeio notum esset, deposita spe et cura Cordube defendende, castrisque motis, abscessit atque Ucubim oppidum petiit, ibique convocatis, quos sibi fidos arbitrabatur, imperavit, ut summo studio perquirerent, qui ad eum quive ad Cesarem proni essent. Quod quum ad se relatum esset, LXXIIII ex his, qui Cesaris faventes victorie dicebantur, quasi Cesarem amare crimen ingens esset, securi ictos occidit, reliquos intra oppidum inclusit, e quibus CXX, elusis custodiis, ad Cesarem transfugerunt. Multa preterea ab ipsis Pompeianis per eosdem dies crudeliter gesta sunt, ceu presagientibus fati diem sibi instare, et, qui mos ferus est quorumdam, inferias sibi premittere aliena cede querentibus. Pompeius hoc tempore cum amicis magnanimitatem suam, et metum Cesaris simulabat. Invente sunt littere eius continentes Cesarem non audere in campum copias educere suis tironibus diffidentem; qui si pugne copiam equis in locis aliquando faceret, se rem omnium opinione celerius confecturum, idque se expectare ac sperare. Ibat interea Hispanias ambiendo, et, ut ipse dicebat, civitates suarum partium conservando. Itaque et Hispalim venit, contraque urbem in oliveto castra posuit, inde alias atque alias adiit, ad extremum Munde substitit, quam supremis cladibus aliorum fortuna delegerat. Eo et Cesar venit, contraque Pompeium castrametatus est. Pompeius Fausto scripserat, qui, quantum intelligi datur, intra oppidum erat, Cesarem mediam in vallem nolle descendere, quod exercitus sui magna pars tironum esset, que littere miris modis oppidanorum animos attollebant. Cupide enim spes arripiunt omnes mortales, et ea sibi figunt animis, que nec esse nec fieri posse cognoscunt: tam dulce est non dicam sperare, sed cogitare, que delectant; quomodo enim impossibilia sperentur, non intelligo: cogitari autem possunt omnia. Dum se sic Pompeius, sic omnes alli solarentur, et, ingenti, quantum arbitror, sollicitudine agitatus magna parte noctis instructis staret aciebus, Cesar, nescio quonam iter acturus, castris egrediebatur. Cui quum status hostium nuntiatus esset, constitit constituitque aciem. Concursum est magnis hinc inde clamoribus, sed maioribus animis et ineffabilibus odiis atque immensis, pugnatumque acriter ac pertinaciter; et, quod pene pudendum dixeris humane fragilitatis indicium, nusquam Cesari neque cum hostibus neque cum civibus aut tam anceps eventus, aut propius extremo periculo res fuit, usque adeo, ut sicut elegantissime ait Florus, plane videretur nescio quid deliberare fortuna. Et quid aliud rear, nisi, an amicum suum usque in finem rara et sibi prorsus insolita fide comitaretur, an eum extremo iam calle desereret ad alium transitura? Tantaque fuit hec fortune deliberatio, tam diuturna, ut inter moras prelii, neutram in partem inclinante victoria, quum iam illa veterana militum manus tot probata victoriis, cesareis oculis insuetum dedecus, sensim retrocederet, nec, quominus palam fugeret, tam virtute, quam pudore teneretur, quod numquam ante illum diem fecerant, dubitare Cesar ceperit atque diffidere et solito mestior ante aciem stare; ita tamen, ut nichil idem de solita imperatoria virtute remitteret, immo equo desiliens et furenti simillimus primam peditum in aciem evolaret clamans, increpans, obsecrans atque exhortans, nec tantum voce vel oculis, sed manu et pectore fugam sistens, et fugere incipientes in prelium vi retorquens. Tanta denique trepidatio lucis illius fuit, tamque diu ambiguus pugne finis, ut cogitasse Cesarem de extremis scriptorum plurimi tradiderint, et eo vultu fuisse, quasi iam iam mortem sibi consciscere cogitaret. Quamquam apud eos, qui prelio interfurunt, nulla penitus rei huius est mentio, et est sane difficile non tantum absentibus, sed presentibus, diffinire, quid quisquam secum cogitet. Ego autem haud difficile ad credendum ducar, quod, si de victoria Cesar dubitavit, simul et de morte cogitavit. Quomodo enim quove animo uni adolescenti terga vertisset is, qui patrem eius, talem virum, qui tot reges, qui tot duces, qui tot populos non urbium modo, sed regnorum totiens terga sibi vertere coegisset? Utique igitur, si vinci timuit, mori optavit, vincere solitus, non vinci. Sed an vinci timuerit, quis novit? Dicunt tamen et quidam, et etiam pro comperto asserunt: tam diu hec rerum ambiguitas duravit, donec V cohortes hostium, a Labieno castris laborantibus auxilio directe mediamque per aciem properantes, fuge speciem. pretenderunt. O fortuna in omni re, ut creditur, potens, sed in bello potentissima! Siquidem Cesar, sive illas vere fugere arbitratus, sive credulitatem simulans, ducum sagacissimus, velut in profugas impetum fecit, animosque et suis addidit, ut, fugere hostes rati, sequerentur, et hostibus dempsit, ut, dum suos fugere suspicantur, fugerent. Ita Labienus, Cesaris desertor ac transfuga suique pristini ducis hostis inexorabilis, cui parare perniciem querebat, victoriam insperatam, sibi vero mortem peperit. Eo enim prelio et ipse concidit unaque secum Actius Varus, et cum eis XXX millia hominum cecidere. Cecidissent plures, nisi tam proximum urbis profugium fuisset. De victoribus ad III millia cesi, plures saucii equitum ac peditum. Itaque, quum Cesar muris obsidionem admovisset, agger flebilis et horrendus e cadaveribus factus est, per quem ad oppugnationem urbis ascenderetur, que telis ac mucronibus velut calce compacta invicem coherebant, murique cuiuspiam officium ministrabant. Ite nunc, miseri, et civilibus bellis incumbite, dumque aliis invidetis, vos ipsos opprimite. Ecce de vestris cadaveribus superstites oppugnantur. An aliud petitis? An quicquam furoribus nunc etiam vestris deest? An vult aliud Labienus tam fervidus insultator? Et alii cecidere tuis instigatibus, Labiene, et tu, miser cum aliis cadaver unicum, iaces, quamvis et tibi et Varo sepulcra facta reperiam; et quoniam tuis in eo statu vacasse non arbitror, estimo illa cesaree tibi quidem prorsus indebite fuisse clementie, satisque auguror, si sic est, te, obstinato ut eras animo, inhumatum abiici maluisse. Gneus quidem Pompeius et humero et levo crure saucio inter medias cedes prelio pulsus excessit. Hunc in lectica, quod nec equo nec vehiculo uti posset, nemorosa avia penetrantem fuga humili et occulta atque in speluncis latitantem Cesonius, Cesaris legatus, resistentem adhuc et misere spei reliquias refoventem assecutus ad Lauronem (id est loco nomen) obtruncat. Caput ad Cesarem refertur, talibus assuetum muneribus non gaudentem. Huius germanum, Sextum Pompeium in Celtiberia abscondisse fortunam tradunt, ne quando scilicet deessent bellis civilibus alimenta. Munda post prelium expugnata quidem est a Cesare, sed ingenti prius sanguinis perfusa diluvio. Per eosdem dies oppugnata rursum Corduba, que qualiter defecisset, non invenio. Magni ibi motus, ingens in civitate dissensio, parte una ad Cesarem, altera in contrarium inclinante; quumque esset ad arma discursum, vicit pars, que Cesarem colebat, sibique oppidum cessit. De parte adversa II et XX millia cecidere, quamvis magne urbi cuilibet insignis strages. Cesar Hispali digressus idibus Aprilis Gades petiit; inde rursum Hispalim rediit, ut hispanas res velut ultima voluntate disponeret, quo reversurus amplius, non erat. Ibi vero concione advocata, beneficia sua in eam urbem commemoravit, et antiqua et nova. In finem eos arguit, tamquam mala pro bonis omni tempore reddidissent, in pace seditiosi, in bello autem ignavi; quod Gneus Pompeius adolescens eorum fretus auxilio, cesis civibus, agros et vicinia vastasset, et illic contra se fasces et imperium suscepisset, immo vero contra populum romanum, cuius ipse regimen teneret. Quid enim? crederentne forsitan Hispalenses Romanos vincere, quod eorum provinciam populati essent? An extincto Cesare, qui mortalis esset, non sentirent populum romanum immortalem, et in presens X habere legiones, que non tantum Hispalensibus resistere, sed celum ipsum diruere sint potentes? Quo in verbo non solum illa inest altitudo, que omnibus patet, sed illa etiam occultior, quod in recensendis viribus romanis non omnes, sed suas tantum dinumerat legiones, quasi reliquas nullius pretii, et ne memoria quidem dignas censeat. Multa hoc historie in loco scriptorum vitio confusa pretereo ad finem properans. Hic ergo bellorum civilium in Hispania finis esto.

His tot bellis exactis, tot laboribus exantlatis, quos nedum pati, sed scribere, sed legare, sed audire difficile est, victor Cesar Romam rediit, felix meo iudicio quidem vir felicitate bellica, et secundum seculum loquor, si patrie hostes tantum, non et patriam vicisset. Ea certe fuit verecundia eaque romani moris observantia, ut tantum de hostibus triumpharet, et interfectorum, se duce, tantum hostium numerum scribi memorieque mandari pateretur. Numerum civium occisorum scribi vetuit, ne domesticas clades atque miserias patrie exprobraret; quamvis et numero cesorum hostium, etsi non Romanis, humano generi exprobratio ingens fieret. Siquidem eius ductu, ut ab illustribus traditum est auctoribus, undecies centena et nonaginta duo millia hostium cesa sunt, et sequitur: nam, quantum civilibus bellis fudit, noluit adnotari. Triumphavit quater, ut fere omnes sunt auctores, ut certiores tradunt, quinquies. Primus triumphus fuit de Gallia atque Britannia, isque omnium clarissimus, secundus de Egypto, tertius de Pharnace et Ponto, quartus de Iuba et Africa, quintus de Hispania. Ego vero adderem his sextum de Massilia, nisi quia forsitan is triumphus sub Gallico continetur. Nam de Massilia illum triumphasse non est dubium cuiquam, qui acerrimam illam Ciceronis de Cesare loquentis querimoniam in libris Officiorum legerit: Vexatis, inquit, ac perditis externis nationibus, ad exemplum amissi imperii portari in triumpho Massiliam vidimus et ex ea urbe triumphari, sine qua numquam nostri imperatores ex transalpinis bellis triumpharunt. De Thessalia et Tapso et Munda victorie ingentes, sed triumphus nullus. Veteri enim more romano numquam triumphus civili sanguine querebatur. Hic igitur triumphorum et bellorum et fundendi sanguinis finis fuit: ita tandem longis bellis pax alta successerat. Ea quidem rerum magnitudo et claritas victori gloriam, externis gentibus stuporem, suis civibus livorem odiumque pepererat. Neminem certe clementius, neminem liberalius victoria usum constat, idque maximi tradunt auctores. Invidebant tamen, et, quod miraberis, invidentes certabant eum honoribus onerare. Posite templis imagines, suggestus in curia, fastigium in domo, mensis in celo, ipse pater patrie perpetuusque dictator. Ita enim hec omnia scripta sunt. Ipse suam omnem clementiam in victos, omnem suam potentiam in cives effundere. Nichil de tanto imperio suum erat preter gloriam et imperii nudum nomen. Pecunias omni etate contempserat: voluptates ut sperneret, iam sibi etas devexa prestabat. Negare non possum, quin in republica iuvenis paulo imperiosior, et principatus semper appetentior fuerit, quam sat est, ne, si hoc negarem, ipse meis scriptis arguar et his auctoribus, unde illa decerpserim. Sed quis virtutes alias viri huius enumeret? Quis illam unicam abunde laudaverit, qua omnes vicit principes, clementiam? Sed quid agant, quove se vertant homines? Ubique periculum, nichil tutum, verissimumque illum Lyricum: Quid quisque vitet, numquam homini satis cautum est in horas. Exilio cesserat Africanus invidie, Cesar beneficiis obstiterat: tutius illud apparuit. Rem verissimam, sed mirabilem et indignam dicam delicatis animis: ipsa beneficentia gravis erat, et unum omnia posse multis utile, sed molestum omnibus. Hinc invidie incrementa. Quid facerent raptori impio, qui pati clementem principem et munificum nequiverunt? Unde hercle amorem omnium merebatur, inde omnium ferme odia et paucorum insidias et ad ultimum causam mortis invenit. De qua in extremo dicam eo, quod extremus humanorurm actuum sit mori. Ante tamen de quibusdam, que ad corporis habitum formamque et ingenium et eloquentiam et mores domesticamque viri vitam attinent, attingendum puto, secundum quod a preclaris auctoribus sparsim tradita elicere, et in unum studio colligere dabitur; non quidem omnia, nec oportet, sed que vel utilia cognitu vel delectabilia videbuntur. Corpore quidem altus fuit, candidus, teres, maximarum virium; peritia rei militaris eximia, incredibili patientia laborum; vultu modice subpleno, oculis nigris atque vivacibus, valetudine usque sub extremum prospera; tunc tamen et animo nonnumquam linqui solitus, et per quietem visis concuti. In corporis cultu curiosior parumper, quam requirere videretur tanti animi magnitudo. Calvitium egre tulit, revocare capillum a vertice in frontem consuetus, et e cunctis honoribus a senatu et populo sibi oblatis nullum recepit avidius, quam perennis usum lauree, qua calvitium tegeretur. Reliquo etiam cultu corporis insignem extitisse et in pace constat et in bello, mundum preterea, delicatum nitidumque ultra, quam satis esset viro forti. Et rerum talium studiosum fuisse nota res est usque adeo, ut villam a fundamentis sumptuosissime extructam, quod non plene oculis responderet, funditus everteret; idque tunc etiam inopem fecisse atque ere pressum alieno. Margaritarum et gemmarum et toreumatum et signorum et pictarum tabularum avidissimus; discipline vero domestice tenax valde, non magnis in rebus modo, sed in minimis ita, ut pistorem, quod convivis non eumdem, quem sibi, panem ministraret, vinculis innecteret, et libertum sibi acceptissimum, quod romani equitis uxorem violasset, nullo licet accusante, morte multaverit. Non tamen pudicitiam, quam in alio exigebat, in se prestitit; infamatus et Rome illustrium adulteriis feminarum, in quibus collegarum eius Crassi et Pompeii coniugum, ante scilicet quam hic eius gener esset, insuper et provincialium matronarum, et presertim in Galliis, quodque est altius, reginarum, in quibus nomen habet Euries Mauritanie, et ante omnes Egypti regina Cleopatra, cuius supra mentionem fecimus, cum qua tentus in medio belli civilis ardore voluptati multum temporis impendisset; post belli finem in urbem Romam evocatam, nec nisi multis honoribus ac donis ornatam redire tribuit in Egyptum, filiumque ex ea susceptum agnovit, suumque illi nomen imponi non erubuit, quem quidam Cesari et aspectu et incessu persimilem prodidere. Inter hec tamen et cibi prorsus indifferentis et parcissimus vini fuit, ut mirari posses, quid sibi sine Baccho et cibis lenioribus vellet Venus. Neque vero feminarum, quam divitiarum, appetentior fuit, non ut eas reconderet, quod omnes fere faciunt, qui divitias querunt, sed ut largiretur liberaliterque diffunderet. Ita duorum avaritie malorum alterum nesciebat, altero laborabat; unde etiam in Hispania, in Gallia, in Egypto multa quidem, Rome autem effracto erario universa diripuit. Sed non ut abstinentie, sic eloquentie inops fuit, qua et omnium seculorum duces haud dubie antecessit, et summos equavit oratores. Quod ita esse oratorum princeps et Cesaris hostis Cicero confirmat, et, quod mireris, ad Brutum scribens. Neque tantum militari aut oratoria eloquentia, que habetur ad presentes, enituit, sed et libros scripsit rerum ante alios suarum, qui ab aliis, qui rebus ipsis interfuerunt, digesti sunt et in lucem editi; unde horum, que de rebus Cesaris scripsimus, maxima pars decerpta est. Scripsit et alios plures, qui ita sibi propter ingenii velocitatem adeo nichil aut modicum temporis occupabant obstabantque negotiis, ut quosdam ex eis in Alpium transitu belli gallici temporibus, quosdam in medio periculosissimorum ardore bellorum, unum, cuius supra meminimus, dum ab urbe Roma IIII et XX diebus ulteriorem in Hispaniam pervenisset. Scripsit et epistolas ad Senatum, ad amicos, inter alios Ciceronem, qui, pace dixerim tanti viri, sepe et multum in illius amicitia variavit. Scripsit et adolescentulus multa, que prosequi longum est. Talis ille in rebus ingenii; nam in rebus bellicis nulli hominum secundus fuisse non ambigitur. Ita nempe de illo scriptum est: Vir, quo nemo unquam bellis magis enituit. In quibus quidem numquam ipse sibi pepercit, indulsitque aliquid. Primus in agmine, eques interdum, pedes sepius, cernebatur, nec sole nec gelu nec pluvia caput operiens, exortans docensque assidue, quid agendum, quid cavendum, et presertim exemplo milites ad laborem erigens atque confirmans. Nullius enim locus erat ignavie, ubi summum imperatorem preeuntem videbant iubentemque non ire, sed venire et se sequi ad pericula. Nemo unquam promptior, nemo in periculis cautior, et quum cautus ad omnia, tum ductandis exercitibus cautissimus et insidiarum semper providentissimus fuit ita, ut numquam duceret, nisi itineribus exploratis aut per alios aut per se ipsum; nonnumquam inter hostes illorum habitu transgressus incognitus, ut ad summam, libratis omnibus, dubitari posset, an animosior esset, an circumspectior cautiorque. Celeritatis non tantum mire, sed incredibilis fuit, quam et ingenio et corpore prestitit ita, ut, si quid ingenio agendum esset, ante perficeret, quam cepisse crederetur; et corpore itidem non ire, sed volare visus centena millia passuum in singulos dies exigeret, et obiectos amnes aut nando aut inflatis utribus pedibus arremigando traiceret, ita ut, dictu mirum, sepe nuntii ad eius adventum urbibus nuntiandum premissi, quum eo cursim pervenissent, eum iam prevenisse attoniti reperirent. Et huic celeritati animositas quedam inerat atque audacia, ita ut sepe turbulentissimis tempestatibus, quando nemo etiam privatus iter ingredi auderet, ipse cum toto properaret exercitu, et, quum pervenisset, e vestigio stupentes hostes aggrederetur, nullumque respiramentum illis aut resumendi animos spatium daret. Quotiens periculum anceps esset, equos abiicere solitus et presertim suum, ut, equato cum peditibus discrimine, et seposita fuge spe, quasi virum unum totum firmaret exercitum. Preter autem artes imperatorias militis officia tam valenter exercuit, ut, sicut nemo illi par imperator, sic nemo illo miles melior foret. Itaque inclinatam aciem sepe solus erexit, ut presertim Mundensi die factum esse narravimus, cohibens fugam et paventes, arreptis faucibus, in adversos manu ac voce retorquens tanto impetu, ut aquiliferum aliquando cunctantem intentata cuspide tremefecerit illumque terruerit usque adeo, ut in manu eius signum relinqueret abiretque, et ipse ex imperatore vexillifer remaneret. De hac bellica virtute ac felicitate precipuaque celeritate etsi abunde sit dictum, neque aliud tota hec dicat historia, non est tamen omittendum Ciceronis testimonium, quoniam, licet vulgatissimum omnibusque notissimum, est tamen et clarissimum simulque et verissimum. Soleo sepe, inquit, ante oculos ponere, idque libenter crebris usurpare sermonibus, omnes nostrorum imperatorum, omnes externarum gentium potentissimorumque populorum, omnes regum clarissimorum res gestas cum tuis nec contentionum magnitudine, nec numero preliorum, nec varietate regionum, nec celeritate vincendi, nec dissimilitudine bellorum posse conferri; nec vero disiunctissimas terras citius cuiusquam passibus potuisse iam peragrari, quam tuis non dicam cursibus, sed victoriis illustrate sunt. Que quidem ego nisi ita esse magna fatear, ut ea vix cuiusquam mens aut cogitatio capere possit, amens sim. Milites non urbanitate, nec forma, nec fortuna quidem, sed viribus corporis atque animi virtute estimabat, et severus in eos pariter et indulgens. Nam et propinquo hoste omnibus horis, non magis diurnis, quam nocturnis, paratos eos ad iter et ad pugnam exigebat, ideoque numquam pugne tempus denuntiabat aut itineris, ut omne tempus sibi denuntiatum crederent et semper parati, quotiens profectionis aut pugne signum sonuisset, invenirentur, et sepe nulla causa rei cuiuspiam signum dabat, ut condiscerent laborare et repentinis imperiis presto esse. Peccata militum non omnia castigabat, et multa dissimulabat, sciens genus hominum ad peccandum pronum, nec facile naturam et consuetudinem verbis extirpari. Seditiosos ac desertores severissime puniebat, quod hec vitia non ad singulorum mores, sed ad summam rerum pertinerent. Ut vero intentos ad prelia requirebat, sic post victorias interdum lascivie militari ac letitie frena laxabat, ut a diuturno labore recrearentur corpora militum atque animi, et, si in hoc argueretur, respondebat: Milites mei et unguentati bene possunt et pugnare et vincere. Illud quoque eis permittebat, ut auro et argento ornarentur, quo et aspectu pulchrior esset exercitus, et virtuti insite damni metus accederet, et esset quisque ad pugnandum acrior, dum et vinci timerent et spoliari. Neque omnes alloquens milites nuncupabat, sed commilitones suos, neque eos ut milites, sed ut amicos carissimos diligebat in tantum, ut, cognita cede Titurii et Arunculeii, de qua supra diximus, barba et capillo intonsus atque incultus tam diu fuerit, donec in hostes ulcisceretur. Quibus artibus et fortissimos milites et sibi fidissimos fecit usque adeo, ut in ipso principio civilis belli, quum iam a patria stipendia negarentur, neque ad tantam rem unus ipse sufficeret, centuriones legionum singulos equites sibi offerent sua impensa, et omnes pedites, communicatis omnibus, et ditioribus quibusque ultro inopum curam in se transferentibus, gratuitum illi sine stipendio ac fructu pollicerentur obsequium. Neque in tam longo belli spatio quisquam fere transfugit, et capti aliqui suorum oblatam sibi vitam, si contra Cesarem militarent, constantissime respuerunt. Difficultates omnium rerum et extremam famem, vel dum obsiderentur ab hostibus, vel dum ipsi illos obsiderent, tanta pertulere constantia, ut ad Durachium pane ex herbis facto vitam sustentarent; quo conspecto, Pompeius rem sibi non cum hominibus, sed cum feris animantibus esse ait, abiicique eum iussit, ne visus animos suorum debilitaret, obstinatione hostium intellecta. Fortitudo quoque non inferior, quam patientia, illis erat. Victi semel illis in locis tam mesti fuerunt, ut a se ipsis supplicium exigentes consolari eos dux habuerit, non punire; aliis omnibus in preliis ingentes hostium exercitus semper longe numero pauciores vicerint atque deleverint. Et ibidem una cohors Cesaris IIII pompeianas legiones aliquot horarum spatio sic perculit, ut pene omnes confixi atque obruti sagittis essent, quarum et CXXX millia intra vallum reperta atque ad Cesarem sunt relata. Et hec omnes, aut multi quidem. Quid de singulis loquar? Nota est Sceve centurionis et in Britannia et ad Durachium virtus, de qua suo diximus loco, et, quod dicendi locus defuit, Accilii militis ad Massiliam, qui, quum prelio navali hostilem in puppim dexteram iniecisset, illa amputata, nixus altera navimque conscendens, scuto in adversos impetum fecit, equavitque Cinigeri factum, quod loquacissime Grecie laudibus in celum usque sublatum est, quum par virtus romani militis pene sit damnata silentio. Sic verborum illi, isti autem rerum studio dediti erant. Seditionem militarem gallicis omnibus atque germanicis et britannicis bellis nullam pertulit, existimo, quod, quia iusta bella milites agere sibi viderentur, nichil aliud, quam pugnam et obedientiam cogitarent; sed bellis civilibus aliquot fuere proditiones, sed quas cito non facilitate, sed severitate et auctoritate compesceret; qualis fuit illa ad Placentiam, dum priore bello ex Hispania remearet, de quo dictum est, et altera Rome de Cinnanis missionem et premia tumultuosissima conspiratione poscentibus; quos, quoniam tum maxime bellum in Africa repullularet, amicis dehortantibus neque dimittendi tempus esse firmantibus, dimittere voluit, et, quantum in se esset, dimisit; sed, quos imperator dimittebat, imperatoris vox una detinuit, ut, quum enim eos alloqui incipiens, non commilitones, ut solebat, sed Quirites appellasset; una statim voce responderent se vero milites suos esse, nec amplius loqui passi, recusantem licet, in Africam sequerentur, non tamen impunes, sed pro culpa cuiusque increpiti et multati. Et hec quidem cum militibus. Familiaritates, amicitias, clientelas summa fide coluit ac pietate. Dum, silvestre iter ageret, Gaiumque Oppium, qui sibi amicissimus et illo in itinere comes erat unicus, egritudo repentina corripuisset, et forte ibi tuguriolum nonnisi unius capax esset inventum, ibi amicum agresti in lectulo collocavit, ipse sub dio nuda iacuit in humo. Et hec quidem, dum fortuna adhuc esset humiliore. At quum ad imperium ascendisset, nonnullos obscurissime natos ad honores et magnifica promovit officia, quumque de hoc reprehenderetur: Si grassatorum, inquit, atque sicariorum ope in defendenda dignitate mea usus essem, eque illis essem gratus; non enim quis, sed quid quisque pro me gesserit, examino. Masintham, generosum adolescentem, suam in clientelam ab ineunte etate susceperat. Contra illum Hyempsal rex litigium habebat; in quo eum Cesar tanta ope et sic ardenter adiuvit, ut, filio Iube regis, qui regis alterius causam fovebat, ortis, ut fit, in contentione verbis acrioribus, barbam manu violenter arriperet, eumdemque Masintham in custodiam ducentibus eriperet, eumque querentibus occultaret, denique pretor primum in Hispaniam proficiscens sua abditum lectica, nulli cognitum, asportaret. At non ut amicitiarum, sic et simultatum tenax, a nullo unquam tam offensus, quin facile et oblivisceretur, et parceret. Itaque et orationum et versuum morsus famosorum, quin et librorum adversus se ab invidis editorum lacerationes patienti ac civili tulit animo, neque graviores iniurias sibi non verbis, sed rebus ipsis illatas, quum posset, ulcisci noluit, et, si omnino iurandi vinculo cogeretur, quanto quivit humanius ultus est. Coniurationes contra se deprehensas non punivit, sed sibi notas esse admonuit. Male de se loquentibus edixit, ut desisterent. Statuas Sylle atque Pompeii a romana plebe depositas restituit, nec passus est extinctis hostibus nocere favorem suum, qui viventibus non noceret. Denique omnes iniurias omnibus remisit; neque alibi, quam in prelio, periisse aliquos suorum hostium notum est, nisi Afranium, ut perhibent, et Faustum Syllam ac L. Cesarem iuvenem; quamquam et duo primi, accepta semel venia, postmodum rebellassent et de eorum morte aliter scripserint, qui rebus interfuerunt, et tertius servos Cesaris ac libertos ferro et igni crudeliter enecasset. Sed ne hos quidem suo iussu seu consensu interfectos dicant, qui asserunt post victoriam interfectos. Quum vero petentibus singillatim ignovisset, novissime universis etiam non petentibus veniam dedit ac licentiam in Italiam redeundi, atque ad honores et imperia bello preclusum aditum aperuit, ostendens verbis, et, que mentiri nesciunt, rebus nullum de se hostem post bellorum exitum habere. De quo Cicero, etsi post eius interitum obloquatur, quod invitus lego, tamen ante sic dixerat: Vidimus tuam victoriam preliorum exitu terminatam, gladium vagina vacuum in urbe non vidimus. Quos amisimus cives, eos Martis vis perculit, non ira victorie, ut dubitare debeat nemo, quin multos, si fieri posset, Cesar ab inferis excitaret, quoniam ex eadem acie conservat, quos potest. Hec lenitas et hi mores Cesaris, qui illum totius humani generis amore dignissimum facere debuissent, sibi, quod suspicari quidem licet, perniciem attulerunt. Visus est enim tuto ledi posse, qui omnibus omnia indulgere, nichil soleret ulcisci. Pretente tamen alie cause sunt, et facile est causas vel invertire vel fingere. Obiciunt illi insolentiam, cui certe adiuncta solet esse crudelitas, que, ut liquet, ab illo longe abfuit. Ut sit autem in illo insolentia, quod vix esse posset, profecto tantas post victorias desierat esse mirabilis, et gestarum rerum conscientia levabatur. Dicunt eum magistratus non sibi tantum, sed aliis preter patrii moris observantiam impertitum, nimios sibi honores usurpasse, continuum consulatum, perpetuam dictaturam ac censuram, cognomen imperatoris ac patris patrie, que post eum multis longe imparibus contigerunt, statuam inter reges, suggestum in orchestra, que certe non petenti, immo et recusanti merito debebantur, nec humanos tantum, sed divinos, sedem auream in curia tensam pro tribunali, templa etiam et aras; in quo modum, fateor, supergressus est. At, quod sequitur, quale est? Simulacrum iuxta deos; et quos deos, queso? Iovem forsitan aut Neptunum, qui certe pedem Cesaris non valebant, homines vitiosi, aut, ut scriptum est: Omnes dii gentium demonia. Despexisse etiam fertur aruspicia. Et quid, oro, dignum infamia, nedum morte, et non potius multa laude dignissimum? Sed expediamus illam inexpiabilem, ut dicunt, invidie causam: senatui se adeunti et honorificentissimis decretis honestanti non assurrexit, sive prohibitus, ut aiunt, a Cornelio Balbo, quum vellet assurgere, sive sponte sua neque de assurgendo cogitans. En grave crimen; quum nostra etate filii rusticorum regibus atque principibus non assurgant. Sed enim id maxime indignationem senatus auxit, quod ipse Cesar sibi triumphanti non assurrexisse Pontium Aquilam egre tulerat. En causa, en paritas rerum. Rogo autem: quid habet Pontius Aquila, tribunus plebis, commune cum Cesare triumphante? nisi forte eadem in patria natum esse pares facit. Sed numquam odio causa defuit. Addunt suspicionem affectati regni ab illo, qui utique regibus omnibus maior erat, et maiorem esse noverat. He sunt fere cause, hec sunt crimina, que Cesarem morte dignum effecerunt, et (eorum utor verbo) ut iure cesus estimetur. Coniuratum est in eum a sexaginta senatoribus; Gaio Cassio et Marco ac Decimo Brutis tante cedis ducibus; quorum primus atque ultimus e suorum numero erant, medius semper adverse partis extiterat, sed venia donatus ac provincia auctus, et aut oblata respuere, aut profecto ipse quoque suus esse debuerat. Sed uno modo sui omnes fuerunt peremptores. Et multa quidem coniuratis fuere consilia, qualiter aut ubi eum perderent: tandem, senatu Idibus Martiis in Pompeii curiam edicto, locus placuit et tempus. Nec ipsi quidem Cesari mors ignota esse debuerat, nisi quod perituris oculos obstruit fortuna. Omitto tabulam eneam forte Capis regis ex sepulcro erutam, in qua grece scriptum erat hac sententia: Quandocumque ossa Capis detecta essent, fore, ut Iulo prognatus manu suorum necaretur, magnisque mox Italie cladibus vindicaretur; potest enim esse res fabulosa, quamvis eam Svetonius Tranquillus affirmet, et Cornelium Balbum, Cesaris familiarissimum, producat auctorem. Omitto greges equorum in traiciendo Rubicone consecratos et vagari sine custode permissos, circa diem cedis et pabulo abstinentes et lacrimis manantes uberibus. Omitto plurimis hostiis non litatum et Spurine aruspicis monitus periculi imminentis, et regaliolum avem in pompeiana curia a diversis volucribus discerptam. Omitto suum et uxoris sue somnium et que sunt id genus omnia, que a viro tam docto, tam magnanimo iure optimo, nisi fallor, sperni poterant. Sed tunc vulgo observari talia, immo procurari accuratius et caveri mos erat. Illud certe sapientissimo duci oculos aperuisse debuerat, quod et fama cedis in vulgus effusa erat, ut, quod multi noverant, ille unus, cuius res agebatur, vix ignorare potuerit. Et ad locum sue mortis eunti quidam obvius, sed incognitus, scripturam obtulit, qua monebatur, ne ad mortem iret; accepitque illam nec perlegit, sed scripturis aliis, quas sinistra manu gestabat, quasi statim postea lecturus, immiscuit, que postea cum aliis est inventa. Et hinc ortus dicitur mos ille precipue principum, ut omnem scripturam sibi oblatam confestim legant. Ceterum his atque aliis moti quidam opinantur Cesarem et mortem suam prescisse et sic mori voluisse. Nam et apud Xenophontem quum Cyri regis mortem et ordinationem ultimam aliquando legeret, contempsit lentum et languidum mortis genus; et pridie quam moreretur, orta inter cenam contentione de optimo genere moriendi, ipse mortem subitam inexpectatamque pretulerat, et in quotidiano sermone sepe dicere solitus ferebatur satis diu se vel nature vixisse vel glorie. Eius in oratione pro Marco Marcello Cicero meminit. Utcumque ea res credita, Cesar Idibus Martiis turbate valetudinis causa aliquandiu domi detentus, tandem Decimo Bruto hortante, ne expectantem senatum frustraretur, ad multum diei spatium, hora scilicet V., venit in curiam pompeianam, que est Tarpeie rupis in latere, expeditionem Parthicam animo agitans. Ibi dum assedisset, coniurati eum sub pretextu obsequii circumsistunt; quum Cimber Tullius, qui primus sibi tanti facinoris partes assumpserat, accedens nescio quid poposcit. Neganti in presens inque aliud tempus rem trahenti ab utroque humero togam manibus arripit: exclamantem: Ista quidem vis est: Cassius infra iugulum vulnerat. Cesar, Cassii pugione erepto brachioque eius traiecto, dum assurgeret alio vulnere remoratus est, quod unum ex omnibus letale medici dixere. Sed ad unam vitam finiendam tale vulnus unum satis est. Tum se undique ab omnibus stricto ferro peti videns, neque soli inter tantos et inermi quicquam auxilii superesse intelligens, spiritum recollegit, ne quid indecorum moriens diceret aut faceret, neque omnino aliquid dixit, nisi quod ad primum vulnus parumper infremuit; nulla voce tamen emissa, et Marco Bruto in se irruenti grecum fertur nescio quid breve dixisse, de quo Cesarem ipsum dicere solitum refert Cicero epistolarum ad Atticum libro X: Magni refert, quid hic velit; sed quicquid volet, valde volet. Et ipse quidem in extremo toga caput obnubit, levaque sinum vestimenti ad inferiores corporis partes extendit, quo casus esset honestior. Ita ille, qui tot terras primum, post in urbe Roma terrarum orbem mira felicitate subegerat, una hora tribus ac viginti vulneribus ad terram datus occubuit, inque omnem terram auditus est ruine fragor ingentis. Quam indigne autem sit occisus, vel hinc patet, quod plures ex his, qui eum occiderunt, in testamento eius filii, si quis forte nasceretur, tutores erant nominati; quidam quoque in secundis heredibus scripti erant, ut Decimus Brutus, qui maxime in hac cede ac precipue videtur impius fuisse. Quod quidem testamentum paucis ante mortem mensibus fecerat. Nam in altero ante belli civilis initium, ut quidam tradunt, Pompeium generum suum, unicum scripserat heredem; sed bello exorto, mutandi testamenti iustissima causa fuit; nemo enim hostem sibi vult heredem legatum. Populo romano publice reliquit hortos, quos circa Tiberim habebat, private autem ac viritim trecenos sextertios, quod legatum ingens fuisse, quisquis populi numerositatem attendit, intelliget. Decreverant occisores corpus in Tiberim iactare, bona publicare, acta revocare; sed magnitudine perpetrati facinoris attoniti et metu Marci Antonii, qui tunc consul, et Lepidi, qui magister equitum dictatori erat, absterriti destiterunt, fuitque illis una fuge cura, quoniam etiam ludibrium extincto preparatum mirificos in honores versum est. Rogus enim accensus in campo Martio secus tumulum Iulie, nescio quidem an filie an sororis, utrique enim nomen hoc fuerat; edes aurea templi in formam eius memorie extructa, lectus eburneus auro stratus ac purpura, ad caput eius tropheum ad gloriam et vestis, in qua erat occisus, ad commiserationem spectantium excitandam; simulque inter ludos funereos ad misericordiam occisi et invidiam occisorum Pacuvianum illud inter alia decantatum: Men' servasse, ut essent, qui me perderent? Laudationes in funere virorum illustrium fieri solite propter prolixitatem et pompam funeris, cui dies non suffectura videbatur, pretermisse sunt, earumque in locum senatus consultum breve per preconem iussu consulis recitatum est, quo Cesari omnes honores divinos humanosque decreverat, et preterea iusiurandum, quo se omnes pro salute eius obligaverant, ut evidentius non modo cedis, sed periurii scelus esset. Pari compendio permissum est munera ad funus ex more ferentibus, ut sine ordine, quo quisque vellet in itinere, suum munus in campum ipsum Martium deferret. Inde in forum a magistratibus delatus est; dumque, ubinam cremandus esset, in questionem venisset, aliique in curia, in qua occisus erat, alii in cella Iovis dicerent, subito duo viri ignoti, succincti gladiis et iacula bina gestantes, ardentibus cereis igne accenso, diremerunt litem, secutique omnes quasi divinitus premonstratam viam, multi vestes, multi arma, quibus ornati advenerant, flammis iniecere, precipue veterani, qui sub illo victoriosissime militarant, quasi iam armis vale dicerent, illo extincto, qui summum fuerat decus armorum. Matrone etiam sua in ignem et filiorum ornamenta iactabant. Luctus ingens fuit, non Romanorum modo, sed externarum quoque gentium, maxime Iudeorum, qui sepulcrum eius aliquot continuis noctibus pio officio frequentarunt. Peracto funere, plebs romana ad domum Bruti et Cassii facibus armata contendit, vixque inde repulsa Hevilum Cinnam, infelicem quemdam hominem, casu obvium errore nominis delusa discerpsit, credens alium esse, quem mordaciter per eos dies contra Cesarem locutum esse constabat, affixumque haste caput, velut taliter suum ducem ulta, gestavit. Sic aliene culpe ille innocens penas dedit. Post hec Numidici lapidis columnam in eodem loco posuit XX pedum altitudinis, inscriptione addita: Parenti patrie; ad quam et sacrificare et vovere et iurare per Cesarem diutius observatum est. Periit anno etatis VI et L, relatusque in numerum deorum non modo principum auctoritate, sed opinione etiam populari. Nam ludis, quos ibi Cesar Augustus, heres eius, instituit, cometa quedam stella VII continuis diebus circa XI horam lucis apparuit, persuasumque est credule plebi Cesaris esse animam in celum admissi; quo profecto aliis viis, quam armis et bellis, aliisque, quam de armato hoste victoriis ac triumphis ascenditur. Huius stelle et Virgilius poeta meminit in bucolico carmine, et simulacrum Cesaris ipsum indicio, cuius in vertice stella est. Denique opprobrium illud, quod coniurati in extinctum meditati erant, primo quidem in tempus ac locum cedis versum est; nam et curiam ipsam ceu infaustum locum claudi iussum est, hodieque preclusa vixque accessibilis est; et Idus Martias parricidium nominari, hoc adiecto, ne unquam die illo senatus haberetur; deinde dictum in ipsos cedis auctores, quorum nullus triennio amplius supervixit, nullus morte obiit naturali: damnati omnes diversis eventibus perdere, alii naufragio, bello alii; quidam se ipso gladio, quo Cesarem vulneraverant, occiderunt; ut evidenter ostenderetur cedem illam nec Deo nec hominibus placuisse.

EDIZIONE DI RIFERIMENTO: "Opera Omnia - Francesco Petrarca", a cura di Pasquale Stoppelli, Lexis Progetti Editoriali, Roma, 1997